کارشناسان محیط زیست: سدسازی‌های دو دهه اخیر، عامل اصلی خشک‌شدن دریاچه اورمیه
- توضیحات
- منتشر شده در دوشنبه, 18 خرداد 1394 17:13
آذوح: كارشناسان می‌گویند كه بعد از سدسازی‌های دو دهه اخیر این مشكل حاصل شد. آورد رودخانه‌های مهمی مثل زرینه‌رود، و سیمینه‌رود سدبندی و متوقف شد، و پس از آن این امر با ساخت نزدیك به ۵۰ سد در ۱۴ آبخیز مشرف به این دریاچه تشدید گردید، بطوری كه آورد سالانه ۵/۵ میلیارد مترمکعب آب این رودخانه‌ها دیگر به دریاچه نرسید.
به گزارش دورنانیوز، بروز خشکی در دریاچه اورمیه مسائل و مخاطرات زیست محیطی فراوانی بوجود آورده که می‌توان به خطر وقوع طوفان‌های نمکی و تغییر آب و هوای منطقه از معتدل به گرمسیری با بادهای گرم اشاره کرد.
به گزارش دورنانیوز، طی ۱۳ سال گذشته سطح آب دریاچه اورمیه به میزان ۶ متر کاهش یافته و هم‌اکنون به یک متر رسیده است. متاسفانه بروز خشکی در دریاچه اورمیه مسائل و مخاطرات زیست محیطی فراوانی را نیز بوجود آورده که می‌توان به خطر وقوع طوفان‌های نمکی و تغییر آب و هوای منطقه از معتدل به گرمسیری با بادهای گرم اشاره کرد.
خشک شدن دریاچه اورمیه یک فاجعه زیست محیطی
ایران سرزمینی خشک است و خشکسالی با انعکاس آن در کتیبه تاریخی قدمت مستند دارد. با این حال دریاچه اورمیه در طول این تاریخ طولانی مشکل چندانی نداشت، و در زمان ما شروع به خشک شدن تدریجی نمود. براساس برخی اطلاعات تا خرداد ۹۴ بیش از ۸۵ درصد از آب آن خشک شده است. بسیاری از کارشناسان با هشدار نسبت به تداوم این موضوع اعلام می‌کنند در صورت ادامه روند فعلی، تا ۲ سال آینده این دریاچه به طور کامل خشک خواهد شد.
اثرات خشک شدن دریاچه اورمیه
عده‌ای از کارشناسان می‌گویند که در صورت خشک شدن دریاچه اقلیم منطقه تغییر خواهد داد. به عقیده برخی دیگر در صورت خشک شدن احتمالی دریاچه، شاهد بارش باران نمک در بسیاری از استان‌های همجوار خواهیم بود و ادامه این امر منجر به آواره شدن ۱۳ میلیون نفر خواهد شد.
علل خشک شدن دریاچه
نظرات بسیاری در مورد خشک شدن دریاچه اورمیه مطرح می‌شود که می‌توان مهم‌ترین آنها را به شرح زیر ارائه نمود:
نظر مسئولان و متخصصان وزارت نیرو و استان‌های آذربایجان شرقی و غربی
مسئولین و کارشناسان امور آب اغلب معتقدند که دلایل اصلی خشک شدن دریاچه اورمیه، وقوع خشکسالی‌های طولانی مدت، افزایش نیازهای آبی جامعه و بالاخره برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی توسط کشاورزان است. بنا بر استدلال آنها افت شدید سطح آب دریاچه اورمیه دقیقا مصادف با خشکسالی فراگیری است که از سال ۱۳۷۷ آغاز شده و تاکنون نیز کم و بیش ادامه دارد و دقیقا در همین سال‌ها به دلیل در دسترس نبودن آب سطحی مورد نیاز، مردم فشار مضاعفی را به آب‌های زیرزمینی وارد کردند، بطوری که برداشت آب در حوضه دریاچه اورمیه از حدود ۲۵۰ به بیش از ۲۰۰۰ میلیون متر مکعب در سال رسیده است. به عنوان مثال، معاون هماهنگی حوضه‌های آبریز شرکت مدیریت منابع آب ایران، یعقوب همتی، اعلام کرد: حوضه‌های آبریز اصلی کشور دچار خشکسالی هیدرولوژیکی هستند و در صورتی که شرایط به این صورت ادامه یابد، دریاچه اورمیه احیاء نمی‌شود.
آنها در مقابل مخالفینی که سدسازی‌ها را عامل این امر می‌دانند، می‌گویند که چنانچه احداث سدها به عنوان دلیل اصلی افت سطح آب دریاچه اورمیه می‌بود، لزوما این اتفاق باید از سال‌های ۱۳۴۹ یا ۱۳۵۰ که بزرگترین سدهای این حوضه یعنی سدهای مهاباد و بوکان به ترتیب با حجم مخازن ۱۷۰ و ۵۳۰ میلیون متر مکعب در این حوضه به بهره‌برداری رسیدند، خودنمایی می‌کرد.
حتی برخی از آنها می‌گویند که چنانچه با تامین به موقع اعتبارات مورد نیاز، سدسازی از سرعت مناسب‌تری در سال‌های گذشته برخوردار می‌گردید، امکان تامین و مدیریت آب مورد نیاز توسعه منطقه فراهم می‌شد و لزومی به برداشت‌های بی‌رویه از آب زیرزمینی توسط مردم احساس و وضعیت دریاچه اورمیه به این شدت وخیم نمی‌شد.
به نظر این گروه، اصلاح امر از طریق مدیریت مصرف آب در زمان خشکسالی‌ها، بستن چاه‌های غیرمجاز، تنظیم برداشت آب زیرزمینی حداکثر در حد تغذیه سفره آب زیرزمینی، اصلاح الگوی کشت و اصلاح الگوی آبیاری مزارع و باغات، و تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی اطراف دریاچه اورمیه امکان پذیر است.
نظر مخالفان سدسازی و سازمان‌های مردم نهاد دوستدار طبیعت
این دسته از کارشناسان می‌گویند که بعد از سدسازی‌های دو دهه اخیر این مشکل حاصل شد. آورد رودخانه‌های مهمی مثل زرینه‌رود، و سیمینه‌رود سدبندی و متوقف شد، و پس از آن این امر با ساخت نزدیک به ۵۰ سد در ۱۴ آبخیز مشرف به این دریاچه تشدید گردید، بطوری که آورد سالانه ۵/۵ میلیارد مترمکعب آب این رودخانه‌ها دیگر به دریاچه نرسید.
آنها اضافه می‌کنند که در صدها جلد گزارش تهیه شده برای نزدیک به ۵۰ سد حوضه دریاچه اورمیه، نه به خشکیدن دریاچه و نابودی پارک ملی اورمیه و نه حتی به کاهش سطح دریاچه و آب آن اشاره نشده است، و لذا این مطالعات را دستوری و کاری در توجیه سدسازی می‌دانند. براساس نظر این گروه باز کردن کامل سدها و برگشت آبی که با ساختن این سدها از ورود آن به دریاچه اورمیه جلوگیری شد، می‌توان به تدریج به برگشت وضعیت دریاچه به شرایط قبل کمک کرد.
آیا واقعیت به همین سادگی است؟
مسلما واقعیت به همین سادگی ترسیمی دو گروه نیست. شاید به همین دلیل است که مسئولین سیاسی استان علت اصلی را مجموعه عواملی مرکب از تغییرات آب و هوایی، کاهش نزولات آسمانی، بالا رفتن دمای هوا، عدم استفاده صحیح و بهینه از آب در داخل حوزه آبی، کنترل رواناب‌ها و احداث سدها، حفر چاه‌های غیرمجاز، و راندمان پایین آبیاری عنوان می‌کنند.
در واقع می‌توان عامل اصلی خشک شدن دریاچه اورمیه را نبود اندیشه آینده‌نگری و برنامه بلندمدت، روزمره‌گی تصمیمات، غلبه تفکرات متخصصین سازه‌ای در وزارت نیرو، اصل شدن نمود فیزیکی و ترجیح آن بر حیات انسان و اکوسیستم‌ها دانست. به عبارت دیگر، عوامل بسیاری نظیر راه سازی درون دریاچه، طرح‌های توسعه‌ای شهرستان‌های همجوار و نزدیک دریاچه، ساخت نزدیک به ۵۰ سد در آبخیزهای دریاچه اورمیه (بدون رعایت حقابه زیست محیطی و در نظر گرفتن حیات دریاچه)، توسعه باغات و کشاورزی در اطراف دریاچه و رودخانه‌های منتهی به آن (در ۳۰ سال اخیر سطح کشت اراضی پیرامون دریاچه اورمیه، از ۱۵۰هزار هکتار به ۴۱۵ هزار هکتار افزایش یافته است)، توسعه بی‌رویه چاه‌ها (طی ۲۵ سال گذشته بیش از ۲۲ هزار حلقه چاه عمیق برای آبیاری باغ‌ها و مصرف آب شهرها حفر شده است) و برداشت بیش از حد آب زیرزمینی و افت سفره آب زیرزمینی، افزایش جمعیت و فشاز نیازهای آبی ناشی از جمعیت، خشکسالی‌ها و کاهش بارش و آورد رودخانه‌ها، و … دست به دست هم دادند و چنان فشاری بر اکوسیستم دریاچه اورمیه وارد کردند، که به وضعیت امروز مبتلا شده است.
اقدامات دولت در جهت احیای دریاچه
اهمیت نجات بزرگترین دریاچه داخلی کشور از نگاه مقامات دولت تدبیر و امید دور نماند و رئیس جمهور دستور تشکیل کارگروهی برای بررسی راهکارهای نجات دریاچه اورمیه را در تابستان ۹۲ داد و این کارگروه در مهرماه همان سال توانست گزارشی را در هیئت وزیران ارائه کند که طی آن ۱۹ راهکار مورد تایید و تصویب دولت قرار گرفت و از سویی وزیر نیرو ماموریت یافت در این باره اقدامات موثری را انجام دهد.
۲۷شهریور ۹۲ حمید چیت‌چیان وزیر نیرو در زمانی که ۸۰ درصد از دریاچه خشک شده بود درباره‌ی احتمال اجرای طرح انتقال آب دریای خزر به دریاچه اورمیه گفت: طرح انتقال آب دریای خزر به دریاچه اورمیه در مرحله‌ی مطالعه است و در این باره در حال انجام مطالعات زیست محیطی و فنی هستیم تا ببینیم این انتقال ممکن است یا خیر؟
پیش‌تر مباحثی مانند تغییر الگوی کشت، استفاده از روش‌های نوین در استفاده از آب کشاورزی، انسداد چاه‌های غیر مجاز برداشت آب و لزوم همکاری مستقیم مردم برای جلوگیری از فاجعه دریاچه همچنین توقف مطالعات سدسازی و پروژه‌های نیمه تمام مطرح شده بود، علاوه بر این باروری ابرها، فرهنگ سازی و بهینه سازی مصرف آب ، تحویل حجمی آب، آمایش سرزمین و جلوگیری برداشت بی‌رویه‌ی لایه روبی انهار، تدوین سیستم واحد مدیریتی و سیاسی، حمایت‌های مدیریتی از آبیاری تحت فشار بررسی انتقال ریزگردها و جلوگیری از افزایش جمعیت در حوضه آبریز نیز مطرح بوده است .
انتقال آب از طریق دریای خزر و رود مرزی ارس دو گزینه مطرح در این بخش است که متفاوت‌تر از سایر برنامه‌های نجات دریاچه اورمیه است، هرچند طرح انتقال آب دریای خزر از سال ۸۹ مطرح بوده و در آن زمان به عنوان تنها راه نجات دریاچه اورمیه نیز نامیده شده بود اما هزینه بر بودن انجام چنین طرح بزرگی، لزوم رعایت قواعد و مقررات بین‌المللی در این باره، فاصله حداقل ۳۰۰ کیلومتری دریاچه اورمیه با دریای خزر، عدم وجود چنین تجربه‌ای در کشور و مسائلی از این دست باعث شده تا به امروز چنین موضوعیتنها در حد مطالعه باقی بماند.
دریاچه اورمیه راهی جز احیا به خود نمی‌بیند
حسن روحانی رئیس‌جمهور کشورمان در سفر اخیر خود به آذربایجان شرقی از تلاش همه جانبه دولت برای احیای دریاچه اورمیه سخن گفت و تاکید کرد: بخش بزرگی از کشور از بحران دریاچه اورمیه تاثیر می پذیرد، ما در اولین روز و اولین جلسه دولت تدبیر و امید بحث دریاچه اورمیه را روی میز گذاشتیم و کارگروه نجات دریاچه اورمیه را به ریاست معاون اول تشکیل دادیم. وی افزود: مطالعات اجرای پروژه‌های احیای دریاچه اورمیه انجام شده است و قطعا دریاچه اورمیه راهی جز احیا به خود نمی بیند.
عیسی کلانتری دبیر ستاد احیای دریاچه اورمیه نیز در جلسه کرسی آزاداندیشی در جمع مسئولان، اساتید و دانشجویان دانشگاه بناب در پانزدهم اردیبهشت سال جاری گفت: امسال ۲ هزار و ۱۰۰ میلیارد تومان برای احیای دریاچه اورمیه اعتبار اختصاص یافته است.
با این پول‌ها دریاچه اورمیه احیا نمی‌شود
موید حسینی‌صدر با اشاره به آخرین وضعیت دریاچه اورمیه گفت: دولت بودجه‌ای را برای احیای این دریاچه در نظر گرفته است ولی با این ارقام مشکل دریاچه اورمیه حل نمی‌شود، ضمن اینکه تا به حال کار اساسی هم صورت نگرفته و این دریاچه در حال خشک شدن است.
سخنگوی فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی افزود: من فکر می‌کنم که انتقال آب از رودخانه‌ها مشکل خشک شدن دریاچه را حل نمی‌کند و باید برای انتقال آب از دریای خزر و مجموع راه حل‌هایی که ارائه شده، تصمیم‌گیری شود.
نماینده مردم خوی در مجلس شورای اسلامی تصریح کرد: متأسفانه اقداماتی که به طور قاطع اثرگذار باشد و شرایط دریاچه را در حد قابل لمس بهتر کرده باشد، تا به حال صورت نگرفته است.
وی ادامه داد: همیشه از دریاچه اورمیه بهره‌برداری سیاسی شده است در صورتی که در اطراف دریاچه اورمیه بیش از ۲۳ هزار چاه غیرمجاز وجود دارد و خشک شدن دریاچه محصول غفلت چندین ساله در حوزه‌های مختلف است.
وی ادامه داد: الان هم با انتقال آب از ارس محال است دریاچه اورمیه احیا شود، تنها راهش این است که از دریای خزر به آنجا آب منتقل شود و این هم یک پروژه بین‌المللی است که باید با نهادهای بین‌المللی و سایر کشورها مذاکره شود تا این مشکل به عنوان یک پروژه اینترنشنال حل شود.
حسینی‌صدر در پایان خاطرنشان کرد: هر چند که دولت اهتمام جدی برای احیای دریاچه اورمیه دارد و یک مقدار اعتبار هم در نظر گرفته شده ولی با این پول‌ها این دریاچه احیا نمی‌شود.
در هر صورت با وجود اینکه دولت در مدت فعالیت خود نشان داده است که در جلوگیری از خشکی کامل بزرگترین دریاچه کشور و متوقف کردن این فاجعه زیست محیطی جدی است، اما اگر اقدامات اساسی و موثری در این بخش صورت نگیرد بزودی اثری از دریاچه اورمیه در نقشه ایران باقی نخواهد ماند.
باشگاه خبرنگاران جوان
