نظری بر نهضت شیخ محمد خیابانی و اندیشه های وی- ف . جعفری
- توضیحات
- منتشر شده در جمعه, 15 فروردين 1393 00:10
توضیح از نگارنده : مقاله زیر پیش از این جهت انتشار در شماره دوم (بهار و تابستان 1391) نشریه دانشجویی آئینه تاریخ ؛ دو فصلنامه علمی – تخصصی انجمن علمی دانشجویان تاریخ دانشگاه تبریز نگاشته شده و به چاپ رسیده بود. اینک به مناسبت 94 مین سالگرد آغاز نهضت شیخ محمد خیابانی در آذربایجان (17 حمل / فروردین 1299) دوباره منتشر می شود. امید است این مقاله با وجود کاستی ها و ایراداتی که دارد ، تا حدی بتواند رضایت خاطر جویندگان تاریخ آذربایجان را فراهم نماید.
چکیده : خیابانی از جمله روحانیون مشروطه خواهی است که در علوم دینی تحصیل کرده و درجوانی در انقلاب مشروطه بصورت فعال شرکت جست . بعد از شکست انقلاب مشروطه نیز در راه احیای آمال آن به قیام دست زد و بعد از شش ماه در راه آزادی و سعادت وطن جان باخت. وی اصلاحگری بود که می خواست انقلابی را که ملت پیش از این با صرف هزینه های زیادی به پا کرده بود احیا کند اما وقتی مملکت را آلوده به فساد ، انحطاط ، تنبلی ، کارشکنی ، ارتجاع ، ظلم و ستم و... می بیند به تاسیس حکومتی در آذربایجان دست زده و از طریق آن می خواست آزادی ، عدالت و ترقی را به وطنش بازگرداند. وی موقعی دست به قیام می زند که استثمار و خان خانی ، ترور و نا امنی ، دخالت بیگانگان ، قلدری بر جامعه حاکم بوده است بنابر این وی تنها راه نجات مملکت را تاسیس حکومتی ملی ، مستقل و مترقی می داند که دور از مرکز که جایگاه مرتجعان و خائنان بوده و بعد دامنه حکومت ملی را به سراسر مملکت بکشاند.
در بررسی اندیشه های شیخ ، ما وی را شخصیتی می یابیم که پایبندی به اخلاقیات و فرهنگ بومی همراه اندیشه های ترقی خواهانه و افکار آزادیخواهانه و روشنفکرانه طوری با هم آمیخته اند که تفکیک آنها از هم غیر ممکن می باشد. اندیشه های خیابانی ، وی را شخصیتی وطن پرست ، مترقی ، حساس به سرنوشت ملتش ، اصلاحگر و... نشان می دهد. در اندیشه وی وطن پرستی ، دفاع از حقوق زنان ، بیگانه ستیزی ، ظلم ستیزی و آزادیخواهی ، تمایل به اصلاح امور ، حاکمیت ملی مفاهیمی نا آشنا نیستند و وی در خطابه هایش به کرات حول این مسائل اظهار نظر کرده است.
کلمات کلیدی : خیابانی ، اندیشه ها ، انقلاب مشروطه ،آزادیستان
طرح مساله
نهضت شیخ محمد خیابانی یکی از سلسله قیامهایی(نهضت جنگل ، قیام کلنل پسیان و.. ) است که در فاصله ناکامی انقلاب مشروطیت و ظهور دیکتاتوری رضاخان رخ داد و در واقع ادامه مبارزات ملت بر علیه استعمار و استبداد بوده است. خیابانی که از روحانیون خوشنام آذربایجان بود ، پیش از این بصورت فعالانه در انقلاب مشروطیت شرکت نموده بود و در جوانی در سنگرهای تبریز دوشادوش مجاهدین با محمد علی شاه و وزیر وی عین الدوله جنگیده و چندی هم در انجمن ایالتی آذربایجان فعالیت داشته است. اما چون شاهد بر باد رفتن آخرین نهالهای امید و آرزویی بود که مشروطه خواهان با هزار خون و دل در خاک این مملکت نوپا کاشته بودند ، دوباره از آذربایجان و مرکز آن تبریز نهضت دیگری به پا کرد تا دوباره امیدها و آرزوهای بر باد رفته را به مملکت برگرداند و چون فساد و خیانت به مملکت و وطن فروشی پیشه زمامداران و رجال آن عصر شده بود ، شیخ همراه یاران خویش به تشکیل حکومت در آذربایجان نه در مرکز پرداخت ، اما شش ماه نگذشته بود که حکومت وی که نامش را آزدایستان نهاده بودند سرنگون شد و خود شیخ به شهادت رسید. در طی این شش ماه حکومت شیخ و یارانش دست به اقدامات و اصلاحاتی در آذربایجان زدند و حکومت مستعجل وی نه تنها در ایالت آذربایجان بلکه در سراسر مملکت نتایج و انعکاسهایی به دنبال داشت.
جای تاسف دارد که در میان خیل عظیم کتابها و مقالات نوشته شده در باب انقلاب مشروطیت و خیابانی ، نهضت خیابانی با تمام جوانب آن به خصوص اندیشه ها و افکار وی مورد بحث و بررسی قرار نگرفته است. اکثریت قریب به اتفاق مولفان این آثار نوشته های خویش را به کلیاتی در باب زندگی خیابانی ، مبارزات وی در انقلاب مشروطیت و نهایتا به نهضت وی در آذربایجان محدود کرده اند. این آثار به کرات به زندگی و مبارزات وی پرداخته اند و یا بعضا موضوعات فرعی همچون چرایی و چگونگی تغییر نام آذربایجان به آزادیستان و فدرالیستی یا مستقل بودن حکومت وی و یا طبق ادبیات رایج زمان به تجزیه طلب بودن یا نبودن خیابانی(؟) و... پرداخته اند و حتی نهضت وی بصورت عمیق بررسی نشده است. اگر بر اساس این نوشته ها قیام شیخ مورد قضاوت قرار گیرد ، گویا نهضت خیابانی شورش کودتا واری بوده که کشف و خنثی شده و با مرگ خیابانی پرونده قیام بسته شده و هیچ مناسبتی بین اندیشه های خیابانی و نهضت وی وجود نداشته است. در حالیکه مسائل و موضوعاتی همچون زمینه ها و علل قیام خیابانی ، حکومت شش ماهه وی و یارانش با نام حکومت آزادیستان ، اصلاحات این حکومت و نتایج آن و علل و عوامل سقوط این حکومت تقریبا به بوته فراموشی سپرده شده است.
اما مهمتر از همه این موضوعات ، افکار و اندیشه های خیابانی است که کمتر مورخ یا محققی رنج پژوهش را متحمل شده و بیش از چند سطری از اثر خویش را بدان اختصاص داده است. در حالیکه از آنجا که نقش اندیشه در تحولات سیاسی ، اجتماعی جوامع بشری انکارناپذیر است ، می بایست در هر نوشته ای که در باب یک جنبش و نهضت نوشته می شود ، به جایگاه اندیشه به عنوان موتور محرکه این نهضت ها و جنبش ها پرداخته شود. چون این پژوهش با ادعای بررسی اندیشه های خیابانی نگاشته می شود ، پذیرای بعضی انتقادات محققان در این مورد خواهد بود. در واقع محوریت اصلی این نوشته بررسی اندیشه های خیابانی می باشد. بنابر این پژوهش حاضر در صدد پاسخگویی به سوالات زیر می باشد :
- چه علل و عواملی زمینه های بروز نهضت شیخ محمد خیابانی را فراهم آورد ؟
- اهداف خیابانی از برپایی نهضت و تشکیل حکومت آزادیستان چه بوده است؟
- خیابانی چه اندیشه ها و افکاری داشته است ؟
- اندیشه های خیابانی چه تاثیراتی در روند نهضت داشته است ؟
علت انتخاب این موضوع هم پاسخگویی به سوالات فوق و در واقع بررسی بعضی زوایای تاریک این نهضت مخصوصا اندیشه های شخص خیابانی می باشد و از آن جهت اهمیت دارد که جز معدود پژوهشهایی است که در مورد موضوع یاد شده نوشته می شود. بطور کلی این پژوهش در صدد پر کردن خلا تحقیقاتی در این زمینه نیز می باشد.
آثاری که حول مبارزات و قیام خیابانی قلم زده اند متعدداند. تقریبا در بیشتر آثار تاریخی که در دوره مشروطه و یا اندکی بعد از آن نوشته شده اند می توان اطلاعاتی در باب مبارزات و قیام وی بدست آورد. از اولین آثاری که در این مورد نوشه شده اند می توان اثر محمد علی بادامچی را که با همکاری جمعی از نویسندگان از جمله کاظم زاده ایرانشهر نوشته شده است ، نام برد که به زندگی و مبارزات وی پرداخته اند و توسط نشریه ایرانشهر به چاپ رسیده است. دیگری کتاب قیام شیخ محمد خیابانی از احمد کسروی می باشد. این کتاب از آن جهت اهمیت دارد که کسروی تا روزهای آغازین قیام خیابانی و حتی اندک مدتی پس از آن در حزب دموکرات آذربایجان فعالیت داشته و از نزدیک با خیابانی در ارتباط بوده است. منبع دیگر مجموعه خطابه های خیابانی است که بهرام خیابانی گرد آوری کرده است . مقدمه وی بر این اثر نیز اهمیت بیشتری دارد به این علت که وی از نزدیک شاهد رخدادها بوده و از فعالین قیام خیابانی بوده است. اثری بعدی قیام شیخ محمد خیابانی نوشته علی آذری بوده و دو دهه بعد از قیام خیابانی نگاشته است . دو اثر اخیر حاوی خطابه های خیابانی بوده و در مبحث اندیشه های خیابانی به کرات مورد استفاه نگارنده قرار گرفته است. از جمله کسان دیگری که در این مورد دست به تالیف برده اند می توان رحیم رئیس نیا ، صمد سرداری نیا را نام برد. اولی در کتاب دو مبارز جنبش مشروطه و دومی در مشاهیر آذربایجان به زندگی و قیام خیابانی پرداخته است. علاوه بر اینها تعداد زیادی مقاله در نشریات مختلف به این موضوع اختصاص داده شده است.
محدوده زمانی پژوهش حاضر از لحاظ تاریخی به سالهای انقلاب مشروطیت در ایران و بصورت دقیقتر به سال 1299 ه.ش یعنی وقوع نهضت خیابانی محدود می شود. از لحاظ مکانی و جغرافیایی هم تمرکز آن بیشتر به ایالت آذربایجان محدود می شود چرا که اولا نهضت خیابانی در آذربایجان روی داده و به بیشترین تاثیرات را بر این ایالت داشته است.
زندگی و تحصیلات :
شیخ محمد خیابانی در 1297 ق در قصبه خامنا (خامنه ) ناحیه ارونق شبستر( در نزدیکی تبریز) به دنیا آمد (خیابانی ، 1323 :3 و آذری ، 1354 : 11)پدرش حاجی عبدالحمید خامنه ای به تجارت در روسیه اشتغال داشت . محمد تحصیلات اولیه خود را در خامنه به اتمام رسانده و در سالهای کودکی به روسیه رفته (مجتهدی) و در تجارتخانه پدرش مشغول کار می شود. بعدها به آذربایجان بازگشته و تحصیلات خویش را در علوم دینی پی می گیرد. وی در فقه و اصول از مجتهد معروف آیت الله انگجی بهره ها برده و در ردیف باسواد ترین شاگردان وی قرار می گیرد . وی همچنین نجوم ، هیئت ، حساب را از میرزا عبدالعلی منجم فرا می گیرد(همان : 10). خیابانی سخنرانی ماهر و نویسنده ای زبردست بوده(خیابانی ، همان : 3) و بزودی در حکمت و کلام عالمی مشهور شد. وی پیش از انقلاب مشروطیت در مسجد کریم خان واقع در محله خیابان تبریز و نیز در مسجد جامع تبریز امامت مسجد را بر عهده داشته (همان جا) و ظاهرا تا به توپ بسته شدن مجلس در این سمت بوده است(کسروی ، 1376 : 92). به گفته کسروی وی در حدود 1324 ق در مدرسه طالبیه تبریز سمت مدرسی را بر عهده داشته است (همان: 90).
خیابانی در سالهای انقلاب مشروطه عضو انجمن ایالتی آذربایجان بوده است(آذری، 1354 : 11). در این موقع عده ای از روحانیون مرتجع در تبریز به طرفداری از محمد علی شاه در اسلامیه جمع شدند اما خیابانی به همراه چند نفر دیگر از این عمل سر باز زده (کسروی ، 1376 : 93) و به مشروطه خواه بودن خویش صحه گذاشت. خیابانی در تبریز از نزدیک شاهد فاجعه عاشورای 1330 ق بود که در آن جمعی از مشروطه خواهان و وطن پرستان آذربایجان در تبریز توسط روسها به شهادت رسیدند.
وی بعدها از طرف مردم آذربایجان به نمایندگی مجلس اول مشروطه انتخاب شده و در مجلس ملی به همراه دیگر نمایندگان آذربایجان همچون شیخ اسماعیل هشترودی ، شیخ رضا دهخوارقانی و... به مبارزه برعلیه قرارداد 1907 و اولتیماتوم روسها پرداخت(آذری ، 1354 : 24 و 23). خیابانی در خطابه های خود قبول این قرارداد را به مثابه ضربه زدن به استقلال ایران می دانست(همان 31 و30). وی بعد از اینکه در مجلس تقریبا به اهداف خود رسید در سبزه میدان تهران خطابه شور انگیزی انجام داد. اما پیش از اینکه دست سربازان یپرم خان به وی برسد تهران را به قصد خارج از کشور ترک گفت(همان : 38).
چندی نگذشت که درهای مجلس ملی به واسطه اولتیماتوم مشترک روسها و انگلیسیها بسته شده و خیابانی از راه رشت به قفقاز رفته و بعدها با وساطت میرزا عبدالکریم ، امام جمعه تبریز که از شجاع الدوله برای خیابانی امان خواسته بود به تبریز باز می گردد(کسروی ،1376 : 94 و 93).
از جمله فعالیتهای خیابانی بعد از این می توان به شرکت کردن وی در مراسم بزرگداشت شهدای ملی در تبریز اشاره کرد که در آن سربازان روسی هم حضور داشتند . خیابانی در این مراسم سخنرانی می کند(آذری ، همان : 95). وی در مقاله ای که در این دوره می نویسد لزوم احیای قانون اساسی مشروطه را خواستار می شود (همان :104).
در فاصله شروع جنگ جهانی اول تا وقوع انقلاب اکتبر روسیه(1917-1914م)شهرت خیابانی در تبریز می پیچد. به گفته کسروی در این زمان بر نفوذ وی افزوده شده و پیروان زیادی گرد او می آیند طوری که بزودی به رهبری حزب دموکرات نایل می شود(همان : 98). دراین موقع حزب دموکرات آذربایجان بیانیه ای مبنی بر لزوم تشکیل انجمن ایالتی صادر می کند . مطالبات دیگر حزب عبارت بودند از: فرستادن مامورین کاردان جهت اداره عدلیه و دیگر ادارات ، فرستادن حاکمی به آذربایجان که مورد تایید ملت باشد، ارسال هیئتی جهت تشکیل ژاندارمری . این بیانیه را افرادی همچون خیابانی ، ابو الفتح علوی ، علینقی گنجه ای ، علی حریری ، محمد علی بادامچی ، معتمد التجار ، مشیر السادات ، حسن محمدزاده ، میرزا علی ،علی لیل آبادی ،معین الرعایا ، نقی شجاعی سلطان الادبا و جعفر جوان نوشته بودند(آذری ، 1354 :110 و 109).
اوضاع سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی آذربایجان در آستانه قیام شیخ محمد خیابانی
بی شک هر رخداد مهم تاریخی همچون یک قیام و نهضت یکباره ، یک شبه و توسط یک نفر خاص بوجود نمی آید بلکه بعضی علل و عوامل معین سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی و.. ، دیگر تغییر و تحولات تاریخی همراه با اندیشه و عمل انسانها و برخی عوامل ناشناخته دست به دست هم داده و زمینه های وقوع یک جنبش را بوجود می آورند. بنابر این لازم می نماید زمینه های نهضت خیابانی در بستر تاریخ مورد بررسی قرار گیرد.
در آستانه نهضت خیابانی حوادث ناگواری در آذربایجان در جریان بود. اقتصاد این منطقه هر روز بیشتر دچار رکود و پس روی می شد .در گوشه و کنار این ایالات نظام خان خانی برقرار بوده و خانها از شرایط بوجود آمده ، استفاده کرده و بیش از پیش به چپاول روستاییان می پرداختند ، مامورین دولتی آن طور که باید و شاید به وظایف عمل نمی کردند. شهرها و دهات آذربایجان عرصه غارت خانهای ظالم و بیگانگان شده بود بعنوان نمونه سراب را حاج اسماعیل خان نامی و قره داغ را خانات آن منطقه و نیز یاغیان شاهسون غارت می کردند(آذری ، 1354 : 117 و 116). قحطی و خشکسالی هم از طرف دیگر بر مردم فشار می آورد(کسروی ، 1376 : 107). در این موقع حزب دموکرات آذربایجان بیانه ای مبنی بر مبارزه با احتکار صادر کرده و در آن از ثروتمندان خواسته بود تا از تهیدستان دستگیری کنند. علاوه بر آن دوباره از تهران لزوم برگزاری انتخابات مجلس ملی را طلب کرده بود(آذری ، 1354 : 125).
امنیت منطقه هم بیش از پیش خدشه دار شده و آشوب همه جا را گرفته بود. در در تبریز ، مرکز ایالت ترور و آدم کشی امنیت را از مردم سلب کرده بود. اورمیه صحنه مسلمان کشی آشوریها بود(همان : 109). علاوه بر آشوبگران داخلی ، دولتهای همسایه همچون روسیه و عثمانی نیز از ضعف دولت مرکزی استفاده کرده بر این ناامنیها و آشوبها دامن می زدند. قشون عثمانی و روس غارت بیجاریها (گروسیها) را غارت کرده بودند و آوارگان آن به تبریز پناهنده شده بودند. روسها در اردبیل به زور خانه های مردم را تصاحب می کردند و همچنین میانه را غارت کرده بودند(همان : 127). همچنین سالدات های روس شهر اورمیه را به آتش کشیده بودند (همان : 117 و 116).
اما وضعیت سیاسی و فعالیت مشروطه خواهان به صورتی دیگر بود. دموکراتها با استفاده از شرایط نسبتا مناسبی که برای فعالیت های سیاسی بوجود آمده بود ، بتدریج وارد صحنه می شدند. به گفته کسروی بعد از انقلاب روسیه شرایط مساعدی برای آزادیخواهان در آذربایجان بوجود آمده ، اما اعضای حزب دموکرات به قتل رسیده یا متواری شده بودند و همچنین آزادیخواهان در تبریز دو دسته شده بودند : عده ای طرفداران خیابانی بوده و دسته دیگر عنوان دموکرات قانونی بر خود نهاده بودند. علاوه بر اینها احزاب دیگری همچون اتحاد و ترقی ، حزب دموکرات نصرت و حزب سوسیال فعالیت می کردند.(کسروی ، 1376 : 104-102).
البته همه اینها بدین معنی نیست که حزب دموکرات یک دست و منسجم بوده بلکه دموکراتها خود دو دسته شده بودند : دسته اول تجددیون و دسته دیگر تنقیدیون بودند. رهبر دسته اول خیابانی بود و رهبری دومی دکتر زین العابدین بود. به گفته کسروی تنقیدیون متشکل از بازاریان ، تجار و صنعتگران بوده اما تجددیون فقط به امور سیاسی و حزبی مشغول بودند. اختلاف بین این دو تا آغاز قیام خیابانی ادامه داشت(همان 133 و 132).
در سنبله(شهریور)1296ش حزب دموکرات آذربایجان کنفرانسی ترتیب داده و در آن علاوه بر درخواست انجام انتخابات مجلس ملی ، بر لزوم انتخابات انجمنهای ایالتی و ولایتی تاکید کرده و نیز به مسایل دیگری همچون روابط حزب دموکرات با انقلابیون روس و نیز احزاب ایران ، وقایع جاری آذربایجان و... اشاره شده بود(آذری ، 1354 : 149 و 148).
در کنفرانس دیگری که چندی بعد با حضور نمایندگان حزب از تبریز و سایر شهرهای آذربایجان در تشکیل شد و دو کمیته یکی ایالتی و دیگری محلی (برای شهر تبریز)انتخاب می شود. به گفته کسروی حزب دموکرات آذربایجان در این موقع در تبریز 50 هزار عضو داشت(کسروی ،1376 : 105).
در این حین کشمکش بین دربار و تبریزیان بر سر انتصاب والی آذربایجان در جریان بود. مردم آذربایجان با حکمرانی افرادی چون رشید الملک ، شریف الدوله ، قوام السلطنه و محتشم السلطنه مخالفت کرده بودند تا اینکه شاهزاده امامقلی میرزا از طرف مرکز به حکومت آذربایجان منصوب شد. در قوس(آذر) 1296ش به علت ورود افرادی همچون قوام السلطنه و وثوق الدوله و امین الملک به کابینه که اصطلاحا کابینه امید نامیده می شد ، اعتراضاتی در سراسر آذربایجان بخصوص در تبریز به پا کرد و تلگرافهای در اعتراض به این عمل و نیز تقاضا برای استعفای مستوفی الممالک ، مشیر الدوله ، موتمن الملک از این کابینه صادر شد. خیابانی خود در اعتراضی که عمارت روزنامه تجدد با حضور 20 هزار نفر برپا کرده بود شرکت کرده و این تقاضاها را وی هم تکرار کرد . از شهرهای دیگر آذربایجان همچون اردبیل ، زنجان ، و سراب هم تلگرافهایی با این مضمون به تبریز ارسال شد(آذری ، 1354 : 155-151).
دموکراتها در این دوره کمیته ترور ترتیب داده و کسانی را که به همراهی روسها و صمدخان شجاع الدوله آزادیخواهان را در روز عاشورا به دار آویخته بودن ، ترور می کردند(همان : 112). خیابانی و اسماعیل نوبری به مدت 10 ماه رهبری حزب دموکرات را بر عهده داشتند و محتشم السلطنه را به عامل و زیر دست خود تبدیل کرده بودند. اما مدتی بعد عثمانیها در آذربایجان حزب اتحاد اسلام را تشکیل داده و خیابانی و نوبری را از طریق اورمیه به شهر قارص بردند اما چندی بعد آنها را آزاد کردند(همان : 121 -118). در این فاصله میرزا تقی خان رفعت در تبریز شروع به انتشار روزنامه آذربایجان به زبان ترکی کرد. بعضی اعضای حزب دموکرات خواهان اخراج وی از حزب شدند ولی خیابانی و نوبری مانع این عمل شدند و همچنین مانع از اجرای نقشه های کسانی همچون احمد کسروی شدند که در این مدت زمام امور حزب را بدست گرفته بودند(همان : 125 - 121). از حوادث دیگر در داخل حزب می توان به اعلام انتخابات مجلس چهارم و معرفی کمسیون 7 نفری از طرف خیابانی و طرفداران وی اشاره کرد که باعث رنجیده خاطر شدن کسروی و دکتر زین العابدین از آنان شد .خیابانی همچنین اداره روزنامه تجدد را دوباره به رفعت سپرد(همان : 129-127).
چنانکه مشاهده می شود نفوذ خیابانی و یارانش در این مقطع هر روز فزونی می یافت و بتدریج دموکراتهای طرفدار خیابانی حزب را به دست می گیرند. افزایش نفوذ خیابانی یکباره اتفاق نیافتاده بلکه از مدتها پیش و در واقع از اوان جوانی وی که مقارن با سالهای اوج انقلاب مشروطه بود شروع شده بود و فعالیت وی در انجمن ایالتی آذربایجان ، نمایندگی وی در مجلس شورای ملی ، اعتراض علیه انعقاد قرارداد 1919 ، فعالیت در حزب دموکرات و تبدیل کردن آن از شعبه ایالتی حزب دموکرات ایران به صورت حزبی مستقل تحت عنوان حزب دموکرات آذربایجان و بدست گرفتن رهبری آن همچنین پیشینه روحانی وی همراه با تمام خصایص شخصی وی همچون قوه خطابه و وعظ وی همه دست به دست هم داده و وی را در جایگاه رهبر این جنبش قرار داد. چیزی که بعضیها همچون کسروی آن را تحت عنوان استبداد و خودکامگی تعبیر می کنند.
دورنمایی از نهضت خیابانی ، حکومت آزادیستان و برخی مسائل آن
آغاز قیام خیابانی در 17 حمل(فروردین) 1299 اتفاق افتاده است. خیابانی به همراهی دموکراتها ابتدا کنترل شهر تبریز را برعهده می گیرد(خیابانی ، 1323 : 5). بعد به تحکیم موقعیت خویش پرداخته و به اتفاق پیروانش مخالفان نهضت همچون دکتر زین العابدین ، کربلایی حسین آغا ، میرزا علی آغا هیئت ، مظفرخان سردار انتصار و... را یک به یک از تبریز اخراج می کند و یا بعضی از آنها را زندانی می کند. اندک مدتی نگذشته بود که قیام وی به سراسر آذربایجان گسترش یافته و آزادیخواهان سایر ولایات آذربایجان به قیام می پیوندند(همان : 151-146).
خیابانی دست به اقدامات اصلاحی می زند. پلیس داخلی بنام گارد تجدد تاسیس کرده و فرماندهی آن را به اسد آغا فشنگچی می سپارد. به گفته کسروی این گارد حدود 300 عضو داشته و مسئولیت آن حفاظت از جان خیابانی بود ، به همین جهت گارد خیابانی هم نامیده می شد(کسروی ، 1376 : 161 و 160).پیش از این خیابانی و یارانش کمسیون تامین آذوقه ترتیب داده و این کمسیون گندم را از دولت خریده و با همان قیمت به مردم می فروخت .کمسیون دیگر کمسیون اعانه بود (همان : 111 و 110). دیگر کمسیونها عبارت بودند از کمسیون دار المساکین ، کمسیون دار العجزه و... (رئیس نیا ، 2535 : 224).
تغییر نام ایالت آذربایجان به آزادیستان یکی از مسایلی است که با نهضت خیابانی بوقوع پیوست و همواره توجه مورخان و محققان را به خود جلب کرده و موضوعی جنجال برانگیز بوده است. خیابانی در نطقهای خود علت تغییر نام آذربایجان به آزادیستان را فداکاریهایی می داند که آذربایجان در انقلاب مشروطه انجام داده است(آذری ، 1354 : 299). کسروی هم در این مورد می نویسد : « تغییر نام آذربایجان به آزادیستان را اسماعیل آقا امیر خیزی مطرح ساخت . دلیل وی این بود که آذربایجان در دوره مشروطه تلاشها و فداکاریهای زیادی انجام داده و آزادی را به ایران بازگردانده بود». وی همچنین ادعا می کند که بانیان جمهوری آذربایجان(جمهوری اول 1918 م) به ناحق نام آذربایجان را بر حکومت خود گذاشته بودند و انتظار داشتند با آذربایجانیان ایران متحد شوند . بنابر این آذربایجانیان(ایران) نام ایالت خود را به آزادیستان تغییر دادند (کسروی ، 1384 : 873). آنطور که مشاهده می شود کسروی هم خود در این کتاب و دیگر آثارش نگفته که امیرخیزی نام آزادیستان را با هدف مقابله با نامگذاری(؟) که در جمهوری آذربایجان اتفاق افتاده بود، انجام داده است بلکه هدف وی از این کار را تلاشهای آذربایجان در راه انقلاب مشروطیت می داند. این مساله را محققان بعدی تحریف کرده و این سخن را اولا به کسروی نسبت داده اند. ثانیا این نامگذاری منسوب به امیرخیزی را اقدامی در راستای مقابله با نامگذاری جمهوری آذربایجان پنداشته اند که هیچ یک واقعیت تاریخی ندارند. بررسی نامگذاری جمهوری آذربایجان توسط بانیان این حکومت که همزمان با وقوع نهضت خیابانی در تبریز ، اتفاق افتاد خارج از موضوع این پژوهش بوده و پژوهش دیگری را می طلبد.
مساله دیگر در مورد نهضت خیابانی به موضع گیری حکومت آزادیستان نسبت به حکومت مرکزی بر می گردد. بعضی معتقد اند گویا خیابانی طرفدار استقلال آذربایجان و یا شرایط نیمه استقلال برای آذربایجان بوده است ولی نتوانسته این نیت خویش را آشکار کند(کسروی، 1376: 152).کسروی از معتقدان این دیدگاه دو دلیل برای این مساله ذکر می کند یک اینکه از نظر کسروی ، خیابانی و یارانش نام آذربایجان را به آزادیستان تغییر داده بودند. دیگر اینکه خیابانی همیشه می گفت تا حکومت مرکزی دولت آزادیستان را به رسمیت نشناسد هیچ مذاکره ای بین طرفین انجام نخواهد شد(همان : 154). اما باید توجه داشت حکومت آزادیستان در واقع وضعیتی شبیه حکومتهای فدرالیستی را داشت که در قانون اساسی مشروطیت بصورت انجمنهای ایالتی و ولایتی پیش بینی شده بود اما نه در دوره مشروطیت و نه در دوران پهلوی جامه عمل به خود پوشید. بنابر این حکومت آزادیستان یک حکومت ایالتی بود نه حکومت مستقل. قراینی وجود دارد که این ادعا را به اثبات می رساند . از جمله اینکه این حکومت نه وزارت خارجه داشت ، نه وزیر دفاع و نه ارتش داشت. پرچم این حکومت همان پرچم ممالک محروسه ایران بود که پیش از این در دوره مشروطه و نیز در دوره قاجاریه هم موجود بود یعنی پرچمی با سه نوار رنگی سبز ، سرخ و سفید با نشان شیر و خورشید بود(آذری ، 1354 : 463).حکومت خیابانی هیچ یک از این شرایط و ویژگیهای حکومتهای مستقل را که در بالا برشمردیم ، نداشت. حتی در خطابه های خیابانی هم هیچ سخنی از مساله استقلال به میان نیامده است.
در دوره صدارت مشیرالدوله ، مخبر السلطنه به حکومت آذربایجان منصوب شده و با نماینده خیابانی در باسمنج به مذاکره می پردازد اما وی نتیجه ای نگرفته و در قزاقخانه آماده سرکوب قیام می شود. فردای آن روز قزاقها عالی قاپو را بدست گرفته و بعد نظمیه را می گیرند (کسروی ، 1376 : 166 و 165) قوای مخبرالسلطنه به چندین علت توانست به سرعت عالی قاپو را تصرف کند از جمله اینکه قوای طرفدار خیابانی در قره داغ مشغول جنگ با امیر ارشد بوده و خیابانی قوای اندکی در تبریز در اختیار داشت. از طرفی مخبرالسلطنه با میر حسن هاشمی رئیس ژاندارمری و نیز با رئیس قزاقخانه سازش کرده بود(آذری ، 1354 : 490).
در نهایت خیابانی که در خانه شیخ حسن میانجی بوده توسط قزاقها کشته شده ، تقی رفعت از یاران خیابانی به ارونق رفته و در آنجا خودکشی می کند(کسروی ، 1376 :168 و 167).محمد علی بادامچی یار دیگر خیابانی هم در محاصره قوای مسلح می افتد. محمد علی صفوت می گوید که : به همراه بادامچی ، عضو هیئت مدیره نهضت خواستیم نزد خیابانی رفته و به دفع قزاقها از عالی قاپو بپردازیم اما در محاصره آنها افتاده بودیم(سرداری نیا ، 1379 : 240). با کشته شدن و یا محاصره سران آزادیستان ، نهضت خیابانی به پایان رسید.
خیابانی اهداف نهضت خویش را تاسیس حکومت دموکراتیک و آزادیخواه می دانست (خیابانی ، 1323 : 11).از نظر خیابانی حکومت مورد نظر باید حکومتی ملی و مستقل بوده و روح دموکراسی را وارد ادارات و موسسات بکند . وی ضامن بقای این حکومت را بیداری تمام طبقات و اقشار جامعه و مجهز شدن آنها به سلاح علم و معرفت جدید می داند(همان : 20 – 19) . خیابانی دیگر هدف نهضت خود را احیای آرمانهای انقلاب مشروطه (آذری ، 1354 : 312) و یا به قول خودش از قوه به فعل در آوردن آن می داند(خیابانی ، 1323 :46 ). از نظر وی این انقلاب در نتیجه خیانت ها دچار انحطاط شده بود(آذری ، 1354 : 250). وی حتی پا را از این فراتر گذاشته اهداف قیام را رهایی و نجات از انحطاط چندین صدساله می داند(خیابانی ، 1323: 48).
خیابانی در جایی دیگر هدف نهضت را احیای آزادی در ایران می داند (همان : 28) وی می گوید که ما حریت را از تبریز شروع کرده بعد آذربایجان و در نهایت ایران را آزاد کرده(همان : 53) و حکومت ملی تشکیل خواهیم داد(همان : 81). در کل می توان اهداف وی را برقراری رژیم مشروطه و ایجاد حکومتی ملی و آزادیخواه و مستقل ملی عنوان کرد که بتواند مملکت را بسوی ترقی و سعادت سوق دهد.
نظری بر اندیشه های خیابانی :
با توجه به این مساله که در این پژوهش مطالعه اندیشه های خیابانی منحصرا از میان خطابه های وی انجام می شود ، انبوهی از منابع از جمله مقالات وی در روزنامه ها و مجلات آن عصر کنار گذاشته شده و از منابع مشخصی در انجام این پژوهش استفاده شده است و نیز فقط به موضوعاتی پرداخته می شود که در خطابه های وی به آنها اشاره شده است. از سویی دیگر مبحث اندیشه های خیابانی گسترده تر از آن است که بتوان تمام آن را در قسمتی از یک مقاله مورد مطالعه قرار داد و پرداختن به تمانی آنها مطالعات گسترده تری می طلبد ، بنابراین در اینجا به اساسی ترین آنها اشاره می شود :
حاکمیت ملی
مساله حاکمیت ملی از جمله مهمترین مباحثی است که جایگاه محکمی در اندیشه های خیابانی دارد. وی در خطابه هایش مکرر به لزوم وجود حاکمیت ملی در مملکت اشاره کرده و آن را چنین تعریف می کند : «امور ملت در دست نمایندگان وی بوده ... مامورین خود را انتخاب کرده و منافع خود را به دست آنها بسپارد ... و تابع هیچ فرمانی نمی شود که اصلا از ناحیه ملت صادر نشده باشد »(آذری ، 1354 : 419). وی برای انجام هر کاری در مملکت اجازه و اراده ملت را لازم می داند وی کسانی را که با حیله و دروغ به مسند نمایندگی مردم می رسند خائن و نه نماینده واقعی مردم می پندارد(خیابانی ، 1323 : 8 ).
اصلاحات
خیابانی در اولین خطابه خود بعد از آغاز قیام به لزوم انجام اصلاحات در مملکت پرداخته و و دو نوع اصلاحات را بر می شمارد : رادیکالیزم و اپورتونیسم(محافظه کاری). وی اصلاحات از نوع رادیکالیسم را برای ایران مناسب می داند.از دیدگاه وی دلیل این کار وجود تسامح و اهمال کاری زیاد در مملکت می باشد(همان : 6).خیابانی علت شکست قیامهای پیشین را انجام ندادن اصلاحات سیاسی و اجتماعی عمیق می داند(همان :39 ).بنابر این از دیدگاه وی اصلاحات باید در تمام عرصه ها ازجمله عرصه های فرهنگی صورت گیرد یا به قول خود وی طبقات پایین جامعه به ابزار علم مسلح شوند (خیابانی ، 1323 : 20). خیابانی اصلاحات را منحصر به مسایل فرهنگی ندانسته بلکه خواستار انجام اصلاحات سیاسی ، اجتماعی و اداری نیز می باشد(همان : 34 و 39).وی علاوه بر اینها بر اصلاحات در معاشرت مردم (همان : 35) و همچنین به ممنوع کردن استعمال القاب و عناوین مختلف که به صورت بی وقفه در جامعه مورد استفاده قرار می گرفت تاکید داشته و به جای آن استفاده از کلمه «آقا» را توصیه می کند (آذری ، 1354 : 313). این مساله تازگی داشته و به اشتباه در تاریخ معاصر این را برای اولین بار به رضاخان نسبت داده اند.
خیابانی معتقد است تاکنون هدف از اصلاحات تامین معاش مردم و پیدا کردن کار برای آنها بود اما از این به بعد مقصد اصلاحات پیدا کردن انسانهای کاردان و لایق برای امورات می باشد(خیابانی ، 1323 : 81).
افکار عمومی
مساله دیگری که در خطابه های خیابانی به آن بر می خوریم افکار عمومی است. به گفته وی در ایران کسی به وجود افکار عمومی اشاره نمی کند و تا به حال کسی افکار عمومی را به چالش نکشانده است(همان : 10) بنا به باور وی افکار عمومی در ایران نه توانسته در مقابل نظاره گران و نه در مقابل قوای خارجی خود را به اثبات برساند(آذری ، 1354 : 294).
مکاتب سیاسی
خیابانی مکاتب سیاسی را به سه دسته ارتجاع ، محافظه کاری ، لیبرالیزم(آزادیخواهی) تقسیم می کند اما مسلک خویشتن را تجدد می نامد(خیابانی ، 1323 : 15). خیابانی مشخص نمی کند منظور وی از تجدد چیست. وی در مقایسه ای که بین آزادی و مساوات به عمل می آورد ، مساوات را مقدم بر آزادی دانسته و علت این تقدم را وجودفضای فاسدی می کند که بر مملکت حاکم می باشد(همان : 29).
ناسیونالیسم
خیابانی هم در عمل و هم در حوزه اندیشه دارای گرایشات وطن پرستی و ناسیونالیستی بوده و همیشه وطن و ملتش را مقدس می شمرد(خیابانی ، 1323 : 112). اما وی جزء شخصیت هایی نیست که در قالب ناسیونالیسم گرایشات نژاد پرستانه از خود بروز داده به بهانه بزرگ شمردن ملت خویش به تحقیر سایر ملل و اقوام بپردازد بلکه ناسیونالیسم خیابانی ناشی از حساسیت وی به دفاع از حقوق ملتش و هویت آن در برابر بیگانگان و دشمنانش می باشد. وی از یک طرف به آذربایجانی بودن خود افتخار می کند و از طرف دیگر ایران را دوست داشته و هرگوشه آن را وطن خویش می داند . بنابراین بر خلاف بعضی ها بخصوص در دوران پهلوی که این دو را مقابل یکدیگر قرار داده و آنها را دو قطب متضاد می انگارند و دوست داشتن زادگاه خویش را منافی با وطن پرستی و دوست داشتن کشور خویش عنوان می کنند ، وی این دو تفکر را مکمل و متمم یکدیگر می شمارد.
مساله زنان
آخرین مساله در مورد اندیشه های خیابانی موضع گیری وی در باب مساله زنان است. وی در خطابه 27 جوزا(خرداد) 1299 به حقوق زنان اشاره کرده و بر لزوم مشارکت آنان در امورات مملکت و دخالت کردن آنها در سرنوشت جامعه تاکید می کند (همان : 120). این در حالی است که مقارن انقلاب مشروطه مساله زنان چندان مورد توجه نبوده است طوری که حتی در قانون اساسی مشروطه تدوین کنندگان آن حق انتخاب شدن و یا انتخاب کردن را برای زنان قائل نشده بودند. خیابانی در خطابه دیگرش از افتادن زنان جامعه به دام مد پرستی انتقاد می کند و در ادامه تاکید می کند که اصلاحات باید مساله زنان را هم شامل بشود («حقوق اجتماعی و مدنی زنان در جنبش شیخ محمد خیابانی» ، فصلنامه تاریخ ، شماره 8 ، ص41).
توجه به مساله زنان در جنبش خیابانی به شخص خیابانی محدود نشده ، بلکه سایر فعالین این نهضت از جمله رفیع امین خان و تقی رفعت بصورت جدی به این مساله پرداخته اند و مقالاتی در این زمینه در روزنامه تجدد و سایر نشریات جنبش با امضای فمنیست و فمنا به چاپ رساندند. رفیع امین خان در مقاله ای تحت عنوان «زنان ما» و دیگر آثارش به نابرابری زنان در جامعه تاخته و لزوم آموزش زنان و سایر مسائل را مطرح کرده است(همان :45-41). تقی رفعت هم در سلسله مقالات «مدپرستی» به مسایل زنان پرداخته است(همان :40-38). همچنین شمس کسمایی شاعر آزادیخواه این عصر و از دموکراتهای فعال در نهضت خیابانی اشعاری با مضامین انتقاد از جایگاه پایین زنان در جامعه ، وجود جامعه مرد سالار ، نا آگاهی زنان ، مسایل و معضلات آنان و ... سروده و در روزنامه تجدد و مجله آزادیستان به چاپ می رسانید(همان :48).
پا به پای این اندیشه ها و نظریات مدرن در عرصه مبارزات فمنیستی ، صفحات درخشانی در پرونده دموکراتها و فعالین جنبش به ثبت رسیده و زنان در عمل به فعالیت در عرصه های مختلف اجتماع و مشارکت در امور پرداختند. بزودی مدارس دخترانه زیادی علاوه بر تبریز در مناطق مختلف آذربایجان همچون اردبیل ، اورمیه ، مراغه ، ساووج بولاق(مهاباد) ، اسکو ، همدان ، زنجان و... تاسیس شد و دختران و زنان بصورت رایگان در آنها به تحصیل علم پرداختند(«حقوق اجتماعی و مدنی زنان در جنبش شیخ محمد خیابانی» ، فصلنامه تاریخ ، شماره 8 :47). زنان در جهت دفاع از حقوق پایمال شده خویش تشکلها و نهادهایی را تاسیس کردند از جمله «محفل زنان تجددگرایان آزادیستان»(همان : 48). همچنین در بحبوهه غارتگریها و وحشیگریهای آشوریان و اکراد به رهبری سمیتقو در مناطق غربی آذربایجان ، رخشنده ؛ زن امیر امجد ماکویی با یاری دیگر زنان آزادیخواه خوی و دیگر مناطق غرب آذربایجان کمیته ی دفاع از غرب آذربایجان را تشکیل داده و با ارسال بیانیه هایی از زنان خواسته بود که به دفاع از وطن برخاسته (همان : 47) و به والاترین وظیفه یک انسان اعم از مرد و زن عمل کنند. در یکی از این بیانیه ها آمده است «... برخیزید ای خواهران ! ... بعد از این دیگر سزاوار نیست که در خانه هایمان نشسته لاقید و لاقیدانه وطن و ناموس و ملیت و افتخار خودمان را در معرض تهدید قرار بگذاریم ! ... در مدافعه وطن ، زنان کمتر از مردان مکلف نیستند ... بلکه وظیفه زنان ، عالی تر از آن مردان می باشد. ما باید مردان خود را به ایفای لازمه فتوت و قیام برای اجرای وظیفه دفاع از وطن ، تشویق و هدایت نماییم ! من اطمینان کامل دارم در این قرن متمدن ، در میان خواهران ایرانی من هیچ یک پیدا نخواهد شد که از ادای تکلیف خواهری کوتاهی ورزند ... پس از این اقدامات و پیش قدمیها خود را ذیحق می دانم که بگویم : ای خواهران ... به ایفای وطن خواهی قیام کنید ! تمام برادران و فرزندان خودشان را که در سن خدمت و در خور برداشتن تفنگ هستند ، از خانه خارج نموده ، برای دفاع از جان و ناموس خواهران و برادران اورمیه و سلماس و صفحات غربی آذربایجان به میدان مبارزه روانه کنید. امروز وطن از دختران خودش وفاداری و غیرت می خواهد ». («حقوق اجتماعی و مدنی زنان در جنبش شیخ محمد خیابانی» ، فصلنامه تاریخ ، شماره 8 ، ص47).
توجه به امور زنان از طرف حکومت آزادیستان به این موارد محدود نمی شود. یکی از معضلات اجتماعی این دوره فحشا بود که شخص خیابانی به شدت در پی برکندن ریشه آن بود(اندیشه قیام شیخ محمد خیابانی ، گنجینه اسناد ، کریمی ، ش 51 و 52 : 63)
نتیجه :
نهضت خیابانی که در فاصله بین انقلاب مشروطه و حکومت پهلویها واقع شده از جمله آخرین قیامهایی است که بعد از خاموشی انقلاب مشروطه و در جهت احیای آرمانهای آن روی داده و بعد از آن ارتجاع و دیکتاتوری چنان بر جامعه ایران حاکم می شود که گویا این مملکت با مشروطه خواهی بیگانه بوده و یا جزو آن ممالکی نیست که نخستین بار در مشرق زمین پیش از آنکه دیگران ازخواب قرون بیدار شوند دست به انقلاب زده و خواسته بود خود را از انحطاط برهاند. به راستی که آخرین امیدهای احیای نظام مشروطیت در ایران با سرکوب و خاموشی این قیام ها و نهضت ها به تاریخ پیوست و زمینه برای برپایی نظام سلطنتیِ قوی تر ، خطرناک تر ، مستبد تر و مجهز به سلاحهای مدرنِ حکومتهای استبدادی فراهم شد. دور از انتظار نبود که در چنین شرایطی شعله های استبداد پهلوی از زیر خاکستر خرابه های مشروطیت سر بر آورد. خیابانی یک روحانی مشروطه خواه متمایل به افکار و اندیشه های مدرن بوده که توانسته بود در تحولات انقلاب مشروطه موثر باشد و برای مدتی هرچند اندک به مقابله با استعمار، استبداد و ارتجاع بپردازد. اما گویی وی جز معدود کسانی بوده که در جامعه ای منحط و عقب مانده چنین می اندیشیده و عمل می کرده است . بنابر این نباید از سرنوشت وی تعجب کرد .
خیابانی علی رغم معروفیتش در جامعه ایرانی به همان اندازه ناشناخته و گمنام بوده و این شهرت وی مانع از آن شده که مورخان و محققان بصورت عمیق و همه جانبه نهضت وی ، حکومت مستعجل وی و اندیشه ها و آرمانهایش را مورد بررسی قرار دهند. گویا از نظر این نویسندگان تمام جوانب زندگی ، نهضت و اندیشه های وی مورد مطالعه قرار گرفته و چیز جدیدی برای گفتن در مورد خیابانی وجود ندارد. امید آن می رود که این پژوهش محرک مورخان و محققان این مرز و بوم برای مطالعه عمیق و همه جانبه این موضوع باشد. بی شک مطالعاتی که با این سبک و سیاق انجام خواهد شد ، متفاوت با نوشته هایی خواهد بود که تا به حال در این مورد به رشته تحریر در آمده اند.
منابع و مآخذ
1- آذری ، علی (1354) : قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز ، تهران ، بنگاه مطبوعاتی صفی علیشاه.
2- خیابانی ، بهرام (1323) : نطقهای خیابانی ،[بی جا] ، احسان.
3- رئیس نیا ، رحیم و عبدالحسین ناهیدی آذر (2535) : دو مبارز جنبش مشروطه ، چاپ دوم ، تهران ، آگاه.
4- سرداری نیا ، صمد (1379) : مشاهیر آذربایجان ، ج 2 ، چاپ اول ، تبریز ، شایسته.
5- کسروی ، احمد (1376) : قیام شیخ محمد خیابانی ، با مقدمه و حواشی و ویرایش محمد علی کاتوزیان ، چاپ اول ، تهران ، مرکز.
6- کسروی ، احمد (1384) : تاریخ هیجده ساله آذربایجان ، چاپ سیزدهم ، تهران ، امیر کبیر.
7- مجتهدی ، مهدی (بی تا) : رجال آذربایجان در عصر مشروطیت ، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد ، چاپ اول ، [بی جا] ، زرین
مقالات
1- اکبری ، محمد علی و شهرام پناهی خیاوی (بی تا) : حقوق اجتماعی و مدنی زنان در جنبش شیخ محمد خیابانی، تاریخ ، فصلنامه ، سال سوم ، شماره 8 .
2- کریمی ، بهنام (1382) : اندیشه قیام شیخ محمد خیابانی ، گنجینه اسناد ، شماره 51 و52.
