فلسفهنین دؤرد تاریخی دؤنمی/ دوغان اؤزلم/ ایواز طاها
- توضیحات
- منتشر شده در چهارشنبه, 05 شهریور 1393 22:13
آذوح: ایلک باخیشدا فلسفهنین یالنیز موطلق‌لر دوزه‌لییینده گزیندییی گؤرونور. باشقا سؤزله، بیرچوخ‌لاری فلسفهنین زامانسیزلیغا سارماندیغینی گومان ائدیرلر. لاکین بو یالنیز بیر آرزودور. گئرچک فلسفه أن یاخین زامان و مکانا باغلی سورولارا تپکی‌لردن باشلانیر. بونون اوچون آلمان مکانی‌نین فلسفه دقیقه‌سیندن سؤز آچماق اولار، فلسفهنین ایسه آذربایجان دقیقه‌سی باره‌ده یالنیز سوسماق اولار.
اؤرنه‌یین، ائرنئست کاسیرئرین “سیمگه‌سل بیچیم‌لرین فلسفه‌سی”[1] کیتابی یالنیز آلمان مکانیندا و نازیزم اؤنجه‌سی بیر زاماندا یازیلا بیلردی. کاسیرئر میف‌لرده سونرالار فاشیزمه گتیریب چیخاراجاق موتیولری سئزیر. اوزاغا گئتمه‌یک، بیزده “کیملیک آختاریشی و دیل دئوریمی” باخیمیندان شعر بونجا اؤنم قازانماسایدی، منیم ده ایکی کیتابیم[2] ایشیق اوزو گؤره بیلمزدی. فلسفهنین بو مکانلیلیق و زامانلیلیغی دانیلمازدیر. آشاغیدا آدی چکلیمیش فلسفه آخیم‌لاری دا بونون بیر ثبوتودور. آنجاق فانی و دییشکن یاشامدان تؤره‌نن سورو‌لار، یالنیز موطلق‌لیک و أبدی‌لیک آختاریش‌لاری ایله توختاقلیغا قووشور.
آنتیک چاغ:
اینسان اؤزونو هر شئیی قاپسایان بیر بوتؤولویون، یعنی “کوسموس”ون بیر پارچاسی اولاراق قاوراییر. کوسموس’ـا تام گئنل، قاچیلماز و سون‌سوز بیر یاسا[3] (دوغا یاساسی) حاکیم‌دیر. بو یاسایا، اینسان‌لار کیمی تانری‌لار دا، جان‌سیز نسنه‌لر کیمی جان‌لی وارلیق‌لار دا عئینی بیچیمده تابع‌دیرلر. اینسان، “ماکروکوسموس” [عالم الاکبر] قارشیسیندا بیر “میکروکوسموس”دور [عالم الاصغردیر]. اینسانین تینی (اینسان ذهنی، اینسان عاغلی) نسنه‌لرین، وار-اولوشونو دوزنله‌ین تمل دوزه‌ن ایلکه‌سینه (“nous”, “logos”) دایاناراق چالیشیر و اونونلا ائش‌توردن‌دیر. بئله اولدوقدا، فلسفه‌ده أن یوکسک آماج، نسنه‌لرین تانریساللیق‌لا عینی اولان “اؤز”ونو سئیر ائتمک‌دیر. (theoria)
اورتاچاغ:
“موطلق آنلام” ائورنده دئییل، اونو یاراداندادیر. بو آنلاما وارماغین بیرجه یولو ائوره‌نی یارادان تانرییا دویولان اینسانی بیر اینام‌دیر. تانری ائوره‌نین یارادیجی‌سی‌دیر؛ او ائوره‌نین ایلک یارادیجیسی، عئینی زاماندا أره‌یی‌دیر [غایتی‌دیر]. آریستوتئل‌چی تئرمینولوژییه گؤره، تانری هم ائتکین-ندن[4] ، هم ده أره‌ک-ندن[5]دیر. بو باخیمدان ائوره‌نین تک‌باشینا بیر ده‌یری یوخدور، اونون ده‌یری ایکینجیل‌دیر. او، یئتیشه‌‌جه‌ییی أره‌ک باخیمیندان اؤز ایچینده بیر هیئرارشی، عینی حالدا تک‌مرحله‌لی دوزه‌ن ده گؤستریر. بو دوزه‌ن، أن آشاغی اؤگه‌لردن باشلاییب اینسان اوزه‌ریندن کئچه‌رک تانرییاجان اوزانیر. اینسان، “تانری‌نین یئر اوزونده‌کی تمثیلچیسی‌دیر.” اینسان روحو، سون مقامدا تانرییا یؤنه‌لیک‌دیر. فلسفه، بو ائوره‌نده‌کی بیلگه‌لیک اولاراق، ایناما دایانان بیلگه‌لیک یانیندا ایکینجی یئری توتور. او، ایمان و تئولوژی یانیندا آنجاق “تئولوژی‌نین تؤره‌مه‌سی” اولاراق بیر ایشله‌وی یئرینه گتیریر. دئمه‌لی اونون، “ایمانین اؤن اوتاغی”، “ایمانا کئچیش دهلیزی” اولماق کیمی بیر قونومو وار. آمما اورتاچاغین سون‌لارینا دوغرو فلسفه، تئولوژی ایله گئتدیکجه آرتان بیر قارشیتلیق سجیه‌سی قازانیر. بونون سونوجو اولاراق، فلسفهنین “عاغیلا دوغرو” ، تئولوژی‌نین ایسه “ایمانا دوغرو” یؤنلدییی آیدینلاشاراق بیر هاچالانما باش وئریر.
یئنی چاغ:
یئنی دوشونجه، گئتدیکجه آرتان بیر شکیلده اینسانی اورتایا گتیریر. دئکارتین تمل اؤنرمه‌سی بودور: «دوشونورم‌سه وارام.»[6] بو اؤنرمه، اورتاق بیر فلسفه اولوشدورماق اوچون سؤیکنمه‌سی گره‌کن تمل ایلکه‌یه چئوریلیر. سونوندا ایسه کانت’ین “کوپئرنیکوس-واری دئوریم”ینده أن یوکسک زیروه‌یه قالدیریلیر. بونا گؤره، اینسان تینی (عاغیل، ذهن، من‌لیک) نسنه‌لره بیرباشا یؤنلمیر، چونکو نسنه‌لر اینسان آنلیغی اوچون اؤنجه ایشلنمه‌سی گره‌کن ملزمه‌لر دوروموندا‌دیرلار. باشقا سؤزله، تجروبه‌لر خام بیچیمده بئینه سیزا بیلمیر، اونلارین ذهن سوزگجیندن کئچمه‌سی گره‌کیر. بیلگی،
نسنه‌لرین ذهنیمیزده‌کی دوغرودان جانلانماسی دئییل، ترسینه، آنلیغیمیزین نسنه‌لره باغلی دویوم‌لاما‌لارین ایشله‌مه‌سی‌نین اورونودور. بونونلا دا فلسفی چئوره‌نی ایشیقلاندیران “یئنی گونش” دوغور. بو گونش نه یونان‌لارین “کوسموس”ـو اولور، نه ده اورتاچاغین “تانری”سی؛ یئنی گونش اینسان عاغلیندان باشقا بیر شئی دئییل‌دیر. اوسچولوق دا، ائمپیریزم ده، بو گلیشیم ایچینده، هر ایکیسی اؤزنه‌دن باشلایان ایکی آنا آخیما چئوریلیر. بیرینجیسی اؤنجه‌لیک‌له اینسانا بیر عاغیل وارلیغی اولاراق باخیر و عاغلی سون باش‌وورو یئری ساییر. ایکینجیسی اوچون ایسه اینسان بیر دویو وارلیغی‌دیر و دویوسال تجروبه‌نی هر تورلو فلسفهنین سؤیکه‌نه‌جه‌یی اورتام سانیر. (بونا گؤره بو آخیم سئنسوالیزم اولاراق دا آنیلیر.) بونونلا دا آلمان ایدئالیزمی، یئنی چاغین سون‌لاریندا تکرار یونان‌لارین ماکروکوسموس میکروکوسموس اؤیره‌تیسینه قاییدیر. اؤرنه‌یین هئگئل، بوتون گئرچکلییی بیر “موطلق”ین، یعنی “بؤیوک اینسان”ین و یا اینسانلاشدیریلمیش[7] عاغلین تاریخی آچینلانماسیندا گؤرور. اینسان خمیریندن یوغرولموش بو تانری (دونیا تینی، عاغیل) اؤزونو بیر تاریخی گلیشیم سوره‌جی اولاراق آنلاییر.
چاغداش فلسفه:
ایدئالیست گؤرونوشونون پارچالانیب داغیلماسییلا چاغداش فلسفهنین باشلادیغی آرتیق دانیلمازدیر. بو فلسفه، سوموت اینسانا، اونون تاریخی یاشامی‌نین درینلیینه و بو یاشامین هر تورلو فنومئنینه یؤنلمک ایستر. اورتاچاغ “تانری”نی تاختا چیخارمیشدی، یئنی‌چاغ ایسه “تین”ی و “دوشونجه”نی. لاکین چاغداش فلسفه “تین” و “دوشونجه”نی ده تاختیندان ائندیریر. چونکو، آرتیق “تین” و “دوشونجه” یالنیز اینسانی یاشامدا اورتایا چیخان فئنومئن‌لر اولاراق گؤروله بیلیرلر. اونلار أن اوزاغی آیری آیری مدنیت‌لرده اورتایا چیخان اوست‌یاپی‌لار، اینسانی یاشامین یانسیما‌لاری اولاراق گؤز اؤنونه آلینا بیلیرلر. بوتون اینسانلیغا ائگئمئن “بیر ایدئیا” یوخدور. بیر “ائوره‌ن‌سل عاغیل” یئرینه، هر کولتوررون اؤزه‌للشمیش چئشیدلی “دونیاگؤروشو”، یا دا داها علمی بیر دئییم‌له، “مئتافیزیکسل سیستئمی” واردیر. بوتون اینسانلیغا عاید “تین”دن سؤز آچماق گره‌کیرسه، بو، آنجاق سؤزو گئدن دونیاگؤروش‌لری‌نین رقمی بیر توپلامیندان عیبارت اولا بیلر. چاغداش فلسفهنین تمل اؤزهللییی اولاراق بونو دئمک اولار: هر تورلو کولتور فئنومئنی کیمی فلسفه ده “اینسان‌سایاغی آنلام یاراتمالار”ین اورونودور. بونونلا دا اونون یئتیشدیریله‌جه‌یی أن یاخشی تورپاق «چوغولچو [کثرت‌گرا] توپلوم» مودئلی‌دیر.
_____________________
قایناق:
Günümüzde Felsefe Disiplinleri, Doğan Özlem, Ara Yayıncılık.
[1] بو کیتاب 1923-1929-جو ایل‌لرده، آلمان اولوسونون یئنیلگیسی و فلاکتی ایل‌لرینده یازیلمیشدی. The Philosophy of Symbolic Forms
[2] بؤیوک کاسیرئرین قارشیسیندا کیچیک بیر اؤیرنجی اولدوغوم اوچون موقاییسه ائتمک ایسته‌میرم، اؤرنک گتیریرم. مقصدیم بیر نئجه دفعه باسیلیمش “شعر وارلیغین ائوی‌دیر” و هله باسیلمامیش “آنجاق شعر، بیر آز دا سئوگی، دوشونجه و سیاست” باشلیقلی کیتاب‌لاردیر.
[3] “nomos physikos”, ‘lex naturalis
[4]ausa efficiens علت فاعلی
[5] causa finalis, علت غایی
[6] cogito ergo sum
[7] آنتروپومورفیزه ائدیلمیش
eyvaz.org
