آدالار و بیلیم دیلی/ اسدالله مردانی، سید حیدر بیات، حمید قرایی
- توضیحات
- منتشر شده در چهارشنبه, 05 شهریور 1393 22:17
آذوح: بیلیم دیلی مؤوضوعسوندا اولان موذاکیره لاچین درگیسینین بیلیم اؤزل ساییسیندا یایینلانمیشدیر. بو موذاکیره قاشقای سؤزلویونون یازاری، شاعیر و آراشدیرمان استاد مردانی، آزربایجاندان ایسه قوم شاهسئون‌لریندن سایین حمید قرایی و زنگانلي آراشدیرمان، چئویرمن و شاعیر سایین سید حیدر بیاتین ایشتیراکی ایله باش توتموشدو.
بیات: اوستاد مرداني‌نين خيدمتينده‌ييک قاشقاي آراشديرماني و شاعيري. بیرینجی سورغو اولاراق سیزجه گلهجکده ايراندا تورکجه‌ميز رسمي اولسا بيزيم بيليم ديليميز و اونلا ياناشي ادبي ديليميز ايرانين هانسي تورک آغيزي اوزَرينده قورولا بيلر؟ قاشقايلارين باخيشي بو مسئله‌يه نئجه اولا بيلر؟
مرداني: من چوخ سيزدن تشکٌور ائديرم. من ائله قاشقايلاردان باشلايام. قاشقايلار بئش ائل‌دير تقريباً ايندي. عمله‌لي، دره‌شورلو، کشکول‌لو، فارسيمدان، شش‌بلوکي. بو بئش ايل ايچينده قاشقايين سياسي مرکزينه و خانلارا ياخين طايفا عمله طايفاسي‌دير. بو ائل ايچينده سياسي گوجون آرتيق اولدوغو اوچون فرهنگي گوج ده آرتيق اولور. بودور کي، قالان طايفالارين ديلي عمله ديلينه ياخينلاشير. بورادا عمله ديلي آرتيق گوجله‌نير مثلاً فارسيمدان ديلينه نيسبت. ايراندا دا بيز گرک باخاق فرهنگي ايشلري کيم چوخ گؤرموش؟ و قودرت آرتيق کيم‌لرين اَلينده‌دير؟ قاشقايلار ايچينده لور واردير تاجيک واردير اونا گؤره ده موستقيل هاميسي تورک دئييل. يا خلج‌لر ايچينده باشقا ديل‌ليلر ده وار. آما آزربايجان بئش آلتي اوستان هاميسي تورکدور. اونا گؤره ده اورادا فرهنگي مسئله‌لر آرتيق ايشله‌نيب. مثلن اگر قاشقايلاردا 20 کيتاب يازيلسا اورادا بلکه 2000 کيتاب يازيلميش. يا شاهسئون‌ده مومکوندور قاشقايلاردان آز کيتاب اولا يا خوراساندا.
اونا گؤره اينانيرام کي، بيزيم يازي ديليميز آرتيق آزربايجان لهجه‌سينده مومکون (عملي) اولا بيلر. آما اوندان سونرا بيزيم عاليم‌لريميز، شاهسئوندن، قاشقاييدان، آزربايجاندان، خوراساندان، تورکمن‌دن بونلار هاميسي اوتوراسي ايران تورکلري ايچين بير سيرا کلمه‌لر يارادالار کي، تقريباً بونلارين هاميسي ايچينده ايشله‌نير.
بيات: بير سيرا کلمه‌لر طبيعي کي يارانمالي. و بئله کلمه‌لرين ده چوخو تورکيه‌ده و قوزئي‌ده يارانيب‌دير. اگر بير کلمه‌نین ايکي قارشیلیغی اولسا بيري قوزئي‌ده بيريسي تورکيه‌ده. سيزجه بيز هانسي‌ني سئچمه‌لي‌ييک؟
مرداني: مسلماً آزربايجان بيزيم قوجاغيميزدان آيريلميش. آنا بيزيک او بيزيم اوشاغيميز کيمي‌دير. آزربايجان ديل و کولتور باخيميندان بيزه تورکيه‌دن ياخين‌دير.
بيات: بير سيرا سؤزجوک‌لر بيزيم اؤزوموزده واردير، بعضی سؤزجوک‌لر قاشقای‌دا وار. خوراساندا وار. اؤرنک اولاراق ییر (-yır- yir- و ایر) کلمه‌سی دیوان لغات الترک‌ده گلیب‌دیر. شاهسئون‌لرده، قاشقایلاردا و ساوه تورکلرینده ده واردیر. بو سؤزجوک ماهنی و شعر آنلامیندا ایشله‌نیر. ایندی شاهسئون‌لرده بو سؤزجویو اؤزلری گئنیش‌لندیریب ییرداش سؤزجویونو دوزلدیب‌لر عاشیقلار. ییرداش: همخوان و ییرداشلیق: همخوانی آنلامیندا ایشله‌دیرلر بیر سیرا کاسئت‌لرین اوستونده ده قئید اولوبدور. بئله بیر آنا سؤزجوک ایندی آزربایجاندا یوخدور، اونون یئری ادبی دیلده بوشدور. بو آدالارا (آدا دئیه بیلسک) یانی شاهسئون، قاشقای، بئله آزربایجانین لاپ ایچینده اولان و یازینیمیز دا سرگی‌لنمه‌ین آدالار (مثلن قئیدار یا تاریم -طارم-) بونلارا دیقت‌له نظر سالیسنا چوخ سورون‌لار چؤزولر. سیز اؤزونوز قاشقای سؤزلویو یازیب‌سیز. بو سؤزلوک حدوداً بیر ایل‌دیر یاییملانیب‌دیر. ایندی بیر ایلدن سونرا بونو سوروشماق ایسته‌ییردیم کی، بو سؤزلوک آزربایجاندا ائتگی بوراخمیش سیزجه یوخسا یوخ؟
مرداني: بو سؤزلوک ايکي ايلدير ياييملانيب‌دير. بو ايکي ايلده مني چوخ تشويق ائديب‌لر. ايرانين بوتون يئرلرينده خوراسان تورکلريندن توتدو شومال تورکلري، تورکمن‌لر، ساوه‌ده، همداندا، قومدا ياشايان تورکلر و آزربايجان تورکلري بونلار هاميسي مندن تشکور ائتميش‌لر. زنگ آچيب اس م اس گؤندريب‌لر. کيتابدا ياخشي ساتيليب‌دير. اونا گؤره دئييرم بو ايشدن استقبال اولوبدور.
بيليرسيز کي، کؤچري ائل‌لر ايچينده قديم کلمه‌لر داها چوخ ياشاييرلار. مثلن اگر قشقايي کلمه‌لريله کاشغارلي يازان کلمه‌لري مقايسه ائدنده گؤروروک بيزيم کلمه‌لريميزين چوخو اورادا دا واردير.
بيات: بو ائله گئنل اولاراق بوجوردو. ياني بيز آزربايجاندا من اؤزوم کندده ياشاميشام ديواني اوخوياندا گؤروردوم چوخلو کلمه‌لري ساخلاميشيق هله. حتا زنگاندا بير کيتاب يازيلدي «از کاشغر تا زنگان» آديندا. بو کيتابدا گليب ديوان لغات الترک ايله زنگانين بو گونکو ديلي‌نين اورتاق (مشترک) کلمه‌لريني سئچيب يازيب‌دير. ياني ايندي بيزيم شفاهي ديليميزي دريندن بيلن‌لر ديواني اوخوياندا آرادا بير آيريليق گؤرمه‌ييرلر. البته ديوان اؤزو ايندي بوتون تورکلر آراسيندا بير اورتام يارادير. هم تورکيه‌ده، هم تورکمن‌ده هم اويغوردا و هم آزربايجاندا هامي دئيير ديواندا اولان سؤزجوکلرين چوخ فايزي بيزده واردير. بو اؤزو ايلگينج مسئله‌‌دير و بؤيوک بير اورتاما سبب اولور و اورتاق بير دوشونجه يارادير.
مرداني: بلي بو مسئله واردير. آما مثلاً فرض ائدين کي، بير تبريزلي ايندي بيلمز قاريم نه‌دير. چون حياتي قاريم ايله دئييل. خياوان ايچينده قاريم قازمازلار. آما قاشقاي چادير ايچينده اوتورور و چادير ... قاريم قازار...
بيات: بو مسئله‌ني بيز اؤنجه‌دن قاشقايلار ايله دارتيشميشديق. سرهنگ جدي بيات دا بيزه دئييردي کي، سيز ده چوخ سؤزلر آرادان گئديب ، آما بيزده ياشاييرلار.
قاشقايلار بيزيم کيتابلار اساسيندا بو قضاوتي ائديرلر. مثلاً وارليق، ديلماج و بايرام و باشقا درگيلرين اوستوندن. يا شعرلريميزين اوستوندن . حال بو کي، آزربايجان بو گونکو ادبياتي توپلومون تام گئرچک نوماينده‌سي دئييل. ياني بوتون توپلومو سرگي‌له‌ييب منعکس ائده بيلمير بو کيتابلار. بيزيم شيفاهي ديلين ايگيرمي اوتوز نهايتده قيرخ فايزيني گؤستره بيلير. بيزده هله بؤيوک رومان‌لار يا فلسفي کيتابلار يازيلماييب‌دير. بئله کيتابلار ائلين ديليني درين‌لريندن چکيب گتيريب سرگي‌له‌ييرلر. سيزده بئله بويوراندا کي، بو کلمه سيزده يوخدور بيزده وار يا بيز ده ائله دئينده بو کيتاب اوستوندن قضاوت ائتمک‌دير. بيزده ده کؤچري‌لر واردير موغاندا ايندي ده يايلاق قيشلاق‌لاري يئرينده‌دير. يا کندلريميزده، شهره کؤچن ياشلي‌لاردا. بونلارين حافيظه‌سينده چوخلو کلمه‌لر واردير. نهايت بونو دئيه بيلريک کي آزربايجاندا ايکي ديل چئشيدي واردير. بيريسي کندلرده ياشايان کندلي ديلي بيريسي ده شهر ديلي. بو دا چوخ گؤز‌ل‌دير. ياني بيزيم ديليميز ايکي ساحه‌ده هم شهرده هم کندده گليشه بيليب و ايکي چئشيد ديل چالاري يارانيب‌دير.
مرداني: من ده ائله بونو دوشونورم. بو کيتابلار باشاريب ديليميزده اولان سؤزجوکلرينهاميسيني ايچه‌ره بيلمزلر. ايندي مثلاً من قشقايي دا سؤزلوک يازارام، آقاي قرايي شاهسئون‌لر ايچينده او بيريسي خوراساندا.. ياني ديل او زامان اؤنم تاپار کي، بونلار هاميسي ييغيشا. اوندا ادبي ديليميز داها گئنيش و گليشميش اولار. ياني ديل زنگين و کلمه‌لر ده چوخ اولار.
بيات: ياني سيزجه ادبي ديلين گئنيشلنمه‌سينده گرک قاشقايادا باخيلا شاهسئونه‌ده باخيلا...
مرداني: بلي بئله اولمالي‌دير.
بيات: گلهجکده ديلين رسمي اولما مسئله‌‌سی اؤنه چيخسا. آزربايجان ديلي‌نين تاريخي اثرلري و بوگونکو اثرلري‌نين و ها بئله نفوسونون چوخلوغو اعتباري بو ديل اساس ديل توتولسا و اونون يانيندا ايران ايچينده باشقا جوغرافيادا ياشايان تورکلرين ده سؤزجوکلري بو ديله گتيريلسه اونلار بو ديلي اساس بير ديل، معيار و آنا ديل کيمي قبول ائدرلرمي؟
اوستاد مرداني: مسلماً مومکوندور. اول‌ده بير قدر چتين اولا، آما گئتديکجه يئرينه دوشر. مثلاً بير قاشقاي گؤرسه 8٪ مشترک کلمه‌لر واردير قالانيني اؤيره‌نر. بالطبع قالان تورک‌لرده بونو قبول ائد‌ر. آمما بيزيم آزربايجانلي قارداشلاريميزدان انتظار واريميز باشقا تورکلره آرتيق توجه اولونا و بونلارين ديلينه ده اؤنم وئريب بو مسئله‌يه اطرافلي باخالار.
بيات: بلي، ياني باشقا آدالارا جيددي شکيلده اؤنم وئرمک لازيم. البته آزربايجان يازارلاري‌نين دا انتظارلاري وار بو تورکلرين يازارلاري دا ايلگي قورالار. و مودئرن دونيادا اينترنت، تلفون، اوجاق زامانيندا بو ايلگي‌لرين قورماسي چوخدا چتين دئييل. جناب قرايي‌دان بير سوال سوروشاق.
سايين قرايي! سيز بير قوم شاهسئوني اولاراق گلهجکده ادبي ديليميزه نئجه باخيرسيز؟ و شاهسئون توپلومونون بو مسئله‌يه باخيشلاري نئجه اولا بيلر؟
قرايي: منجه بو مسئله‌يه ايکي يؤندن باخمالي‌ييق. بير مسئله قيرامئر مسئله‌سي‌دير. قاشقايلارين آزربايجانلا آزجا قيرامئر فرقلي‌ليک‌لري واردير. آما آزربايجانين اؤز ايچينده قيرامئر فرقلي‌لييي بير- بيرلری ایله چوخ آزدير. بير ده سؤزجوک مسئله‌سي‌دير. منجه بوتون ايراندا هر آدا اؤز موستقيل سؤزلويونو يازمالي‌دير. سونرا بونلارين اوستوندن بونلارين هاميسيني ايچه‌ر‌ن بير سؤزلوک يازيلا.
بيات: ياني بئله دئيک کي، ايراندا يازيلان تورک سؤزلوک‌لرين هئچ بيريسي ايراندا اولان ديلي ايچه‌ره بيلمه‌يير. حتي آزربايجاندا يازيلان سؤزلوک‌لرده بئله‌دير. آما سيز ادبي ديله اشاره ائتديز. بونو دئمه‌لي‌يم کي، آزربايجانين معيار ديلي آزربايجانين هئچ شهري‌نين و هئچ منطقه‌سي‌نين ديلي اساسيندا قورولماييب‌دير. مثلاً دئييرلر بو ديل تبريزليلرين ديليدير. حالبوکي، تبريزين شيفاهي ديلي‌نين معيار ديل ايله چوخ فاصيله‌سي واردير. وارليغين ايلکين ساييلاريندا تبريزين شيفاهي ديلي‌نين ايزي اؤزلجه دوکتور جواد هئيتين اؤز يازيلاريندا گؤرونور. آما ادبي ديل هئچ شهرين ديلي دئييل. بيز زنگاندا «ييک»لري دوز دئيیريک مثلاً «گئده‌جه‌ييک» آما فعل‌لرين آخيريندا گلن «يرسن» (گليرسن، گولورسن و ...) ده اولان «س»لري سالاريق. «گليرسن» يئرينه «گلير‌ن»، «گولورن» و... دئيريک، شاهسئون‌لرده «س» دوشر «ن» دا يئريني «ي» حرفينه وئرير: گلير‌ي، باخيراي. تبريزين بعضي لهجه‌لرينده ده «يرسن - يرسان» ده اولان «ر» دوشوب «س» قالار: گليسن، قاليسان و...
ادبي ديل آما زنگاندا اولان «ر» و تبريزده اولان «س»ني گتیريب گليرسن کيمي يازير. ياني ادبي ديل هئچ يئرين آغزي دئييل بلکه چئشيدلي لهجه‌لرين اساسيندا اولوشموش بير نسنه‌دير. البته ادبي ديليميزه بير سيرا تنقيدلر ده واردير. مثلاً آقاي منظوري‌نين بير سيرا تنقيدلري واردير. آقاي مرداني يا آقاي قرايي‌نين ده تنقيدلري اولسا بونو قلمه آلماق لازيم. منجه آزربايجان ادبي ديلي سرت، کسين و دَييشمز دورومدا دئييل. حتماًٌ کي، بو آراشديرمالار و اؤنري‌لر اؤز ائتگي‌لريني بوراخاجاقدير.
قوم
1389 آبان
