حسنلو؛ تمدنی ۸هزار ساله در قلب تاریخ/میراثی با قابلیت ثبت جهانی
- توضیحات
- منتشر شده در سه شنبه, 05 اسفند 1393 13:11
آذوح: تپه باستانی حسنلوی سولدوز، تمدنی ۸ هزار ساله در قلب تاریخ باستانی آزربایجان غربی بوده که با وجود مزیت‌های مختلف برای ثبت در فهرست آثار جهانی هنوز این مهم محقق نشده است.
این اثر بی نظیر تاریخی از سال ۱۳۳۶ در پی کشف خرابه‌های شهر و دژی متعلق به دوره ماننا یعنی ۸ هزار سال قبل، اهمیت فراوانی پیدا کرد که با کشف جام زرین نیز بر اهمیت باستانی و تاریخی این محوطه افزوده شد، ولی متاسفانه با وجود قدمت و آثار تاریخی متعدد، هنوز به جایگاه اصلی خود در سطح ملی و بین المللی نرسیده است.
باستان شناسان ایرانی و خارجی قدمت این تپه باستانی را ۸۰۰ تا ۱۴۰۰ سال قبل از میلاد تخمین زده‌اند، حدس دیگر آن است که آثار مربوط به ویرانه‌های تپه حسنلو در ۷۰۰ یا ۶۵۰ سال قبل از میلاد به آتش کشیده شده که در هر صورت نشان دهنده جایگاه تاریخی این اثر بی نظیر است.
تپه باستانی حسنلو به همراه مهمترین اثر مکشوفه آن یعنی جام “زرین حسنلو” با قدمتی بیش از هشت هزار سال قبل از میلاد مسیح در سولدوز استان آزربایجان غربی نمادی از تاریخ کهن آزربایجان است که سال‌هاست در آستانه ثبت در فهرست آثار جهانی قرار دارد ولی هیچ خبری از ثبت این اثر در یونسکو نیست.
هر چند طی سال‌های گذشته با راه اندازی موزه تاریخی و پایگاه پژوهشی در محوطه مجموعه تاریخی تپه حسنلو، امیدها برای ثبت این اثر ملی در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو بیشتر شد و گذشت سال‌ها گرد غفلت و فراموشی را در بر روی این اثر کم نظیر باستانی پاشید.
عدم توجه به این تپه تا جایی است که با وجود ایجاد موزه در داخل محوطه این مجموعه تاریخی، اغلب آثار کشف شده هم اکنون در موزه ملی ایران نگهداری شده و ظرفیتی که برای شناساندن بهتر تپه حسنلو در محل این پایگاه ایجاد شده است، عملا بلا استفاده مانده و راکد است.
تپه باستانی حسنلوی سولدوز الگوی احداث تخت جمشید بود
نماینده سابق مردم شهرستان‌های سولدوز و اشنویه در مجلس شورای اسلامی در گفتگو با خبرنگار مهر، ضمن انتقاد از کم توجهی به حفظ و معرفی آثار تاریخی و باستانی منطقه با وجود قدمت‌دار بودن آنها، گفت: متاسفانه با وجود اینکه تپه حسنلوی سولدوز از قدیمی و غنی‌ترین آثار تاریخی کشور محسوب می‌شود، ولی تا کنون در حد شان و جایگاه آن اقدامات قابل توجهی انجام نشده است.
علی زنجانی حسنلویی با بیان اینکه حسنلو شناسنامه منطقه باستانی سولدوز بوده و باید هر چه سریعتر نسبت به ثبت این پایگاه باستانی ۸ هزار ساله در فهرست آثار جهانی یونسکو اقدامات لازم انجام شود، افزود: به دلیل کم توجهی به آثار باستانی منطقه از جمله تپه حسنلو و آثار میراث جهانی تخت سلیمان تیکان‌تپه و قره کلیسای چالدران، استان به جایگاه واقعی خود در بحث بازدید گردشگر از بناهای تاریخی نرسیده است.
وی با اشاره به اینکه تپه باستانی حسنلوی سولدوز که به گفته کارشناسان باستان شناسی روزگاری محل زندگی قوم ماننا هم بود، در واقع الگوی و ایده اولیه برای احداث تخت جمشید در فارس است، ادامه داد: تخت جمشید بنای نیمه کاره‌ای بود که با یک حمله نیمه تمام ماند، این در حالی است که سکونت در سال‌های قبل از میلاد مسیح در حسنلوی سولدوز به اثبات رسیده است.
نماینده سابق مردم سولدوز و اشنویه در مجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه متاسفانه ایجاد موزه در محوطه مجموعه تاریخی حسنلوی سولدوز پس از تصویب کلنگ زنی شده، ادامه داد: این در حالی است که این طرح به دست فراموشی سپرده شده و آثار تاریخی کشف شده از این محوطه در موزه ملی نگهداری می‌شود.
زنجانی حسنلویی با بیان اینکه هدف از ایجاد موزه در محوطه پایگاه تاریخی حسنلوی سولدوز، نمایش آثار کشف شده در محل این اثر باستانی با ارزش ملی و بین المللی بود، عنوان کرد: این در حالی است که این هدف محقق نشده و گردشگران نیز استقبالی برای بازدید از این محوطه نمی‌کنند.
وی با اشاره به اینکه تپه حسنلو چهار لایه داشته و آنچه در معرض دید عموم قرار دارد لایه چهارم است، گفت: این در حالی است که اگر کاوش‌های باستان شناسی در لایه‌های بعدی صورت گیرد می‌توان به تاریخ و تمدن چندین هزار ساله ایران پی برد و ما همچنان منتظریم کاوش‌های باستان شناسی با کمک کارشناسان داخلی و خارجی در لایه‌های زیرین اثر تاریخی آغاز شود.
پایگاه پژوهشی حسنلوی سولدوز ظرفیتی برای برگزاری گردهمایی باستان شناسی
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آزربایجان‌غربی نیز در این خصوص معتقد است: با ایجاد پایگاه علمی پژوهشی در تپه حسنلو و دعوت از مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی، می‌توان گردهمائی‌های علمی باستان شناسی در این مکان ترتیب داد.
جلیل جباری با اشاره به آثار تاریخی چون تپه حسنلو و تالاب‌های طبیعی به عنوان شریان‌های اصلی این شهرستان، اظهار داشت: شهرستان سولدوز دارای ظرفیت‌های تاریخی و طبیعی خوبی در حوزه گردشگری می‌باشد.
وی افزود: می‌توان با آماده‌سازی بسترهای مناسب، زمینه را برای حضور سرمایه گذاران، و بهره برداری از ظرفیت‌هایی مثل سد حسنلو فراهم کرد.
جباری همچنین با اشاره به لزوم نصب تابلوها و علایم راهنمای گردشگری در مسیرهای مربوط به آثار،جاذبه‌های تاریخی – طبیعی و روستاهای هدف گردشگری گفت: شهرستان سولدوز از نظر گردشگری روستایی جایگاه خاصی در استان دارد و ایجاد اقامتگاه‌های بوم گردی در کنار تالاب‌های مهم سولدوز می‌تواند در این زمینه موثر واقع شود.
ارتفاع تپه باستانی حسنلوی سولدوز از بستر رودخانه گدار که از کنار آن می‌گذرد ، ۲۰ متر و قطر آن حدود ۲۵۰ تا ۲۸۰ متر است. چند تپه باستانی دیگر هم که ارتفاع آنها از ۱۵ متر تجاوز نمی‌کنند، در اطراف این تپه پراکنده‌اند.
دیوارهای این بناها و منازل و معابد آن با پایه‌های سنگی ساخته شده و در بالای آنها از آجرهای بزرگی به طول ۴۰، عرض ۲۳ سانتیمتر و ضخامت ۱۴ سانتیمتر استفاده شده است. در قسمت حفاری شده این تپه، ویرانه‌های شهر یا دژی دیده می‌شود که از دو بخش عمده تشکیل شده است.
قسمت نخست به تالار شاهی یا معبد سلطنتی معروف است و در آن سکوهای بزرگ و کوچکی دیده می‌شود و در انتهای جنوب تالار تختگاه یا محراب معبد قرار دارد و در این قسمت سکوهای بزرگ و کوچک دیده می‌شود.
قسمت دیگر، تالار بزرگ یا معبد اصلی است که در ضلع شمالی و مجاور بناهای تالار اول قرار گرفته و کف آن فرش شده است و در آن دو قطعه سنگ بزرگ دیده می‌شود. باستان شناسان این دو قطعه سنگ سرخ رنگ و بزرگ را وسیله‌ای برای مجازات محکومان یا برای به جا آوردن قربانی به درگاه رب النوع می‌دانند که سر قربانیان و محکومان را روی آن می‌گذاشتند و از تن جدا می‌کردند. در انتهای این تالار، سه ستون بزرگ سنگی جای گرفته است.
پشت این ستون‌های چهار متری، خانه‌های کوچکی با مصالح سنگی قرار دارد که به نظر باستان شناسان، محل سکنای بردگان، کنیزان یا خادمان معبد بود. در این قسمت، اسکلت ۴۰ زن نیز پیدا شده است. دور تا دور بناها را حصار و بارویی به ارتفاع شش متر فرا گرفته است که قسمتی از این بارو و حصار و کنگره‌های آن در ضلع غربی بر اثر کاوش و حفاری نمودار شده است.
سکونت ۱۰ دوره متمایز در تپه باستانی حسنلو
جام حسنلواین تپه دارای ۱۰ دوره متمایز سکونت است که آنها را از قدیم به جدید یعنی از دوره دهم تا دوره اول که آخرین دوره است، تقسیم بندی کرده‌اند. این دوران از دوره ابتدایی سنگی آغاز و تا دوره باستانی، مادها و دوره اسلامی ادامه می‌یابد.
قدمت دوره ابتدایی و سنگی تپه حسنلو به عقیده دکتر رابرت دایسون، باستان شناس آمریکایی و سرپرست هیئت حفاری تپه حسنلو، به ۶هزار سال قبل از میلاد برمی‌گردد. تاریخ تقریبی سکونت اول به حدود هزاره ششم قبل از میلاد می‌رسد و دورانی را شامل می‌شود که تپه حسنلو زیاد مورد توجه نبود. در این دوره‌ها به بناهای خشتی گلی و سنگی برخورد شده است.
از دوره چهارم سکونت در تپه حسنلو، یعنی در هنگام آتش سوزی بزرگ تا دوره هفتم سکونت، آثار ساختمانی به دست آمده است که دلالت بر سکونت در این تپه دارد. دوره چهارم حسنلو مهمترین دوره فرهنگی این دوره است. در میان بناهای سمت شرقی حیاط مرکزی، بقایای چند انبار و اصطبل قابل تشخیص است که از این انبارها مقدار زیادی خمره کشف شده است که به گمانی به درد ذخیره آب دژ می‌خورد و به گمانی دیگر مخصوص نگهداری مشروبات بوده است.
در جانب ورودی حیاط، مجموعه‌ای از بناهایی مانند تالار بزرگ یا پرستشگاه و تعدادی اتاق‌های متصل و مربوط به هم قرار داشته است. در این میان، پرستشگاه بیش از دیگر بناها قابل توجه است. این پرستشگاه دارای سقف و ستون‌های چوبی بوده و ۳.۲۴متر طول و ۵.۱۸ متر عرض داشته است.
در دژ حسنلو، اتاق‌هایی نیز به انبار و آشپزخانه و اسلحه خانه اختصاص داشته است، از اسلحه خانه که معلوم نشده کارگاه اسلحه سازی یا محل نگهداری جنگ افزار بود، مقدار زیادی شمشیر و سه نیزه آهنی کشف شده است، در اطراف غربی حیاط، حدود ۱۵ باب اتاق بزرگ و کوچک وجود داشته و جام زرین حسنلو در یکی از اتاق‌های همین قسمت کشف شده است.
از تپه باستانی حسنلو در سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۵۸ طی حفاری‌های باستان شناسان ایرانی و آمریکایی انواع و اقسام ابزار و ادوات جنگی مانند شمشیر، خنجر، نیزه، سرنیزه‌هایی از جنس مفرغ و آهن به همراه هزاران ظروف سفالی و اشیای استخوانی سنگی سفالی، شیشه‌ای و فلزی گوناگون که هر یک دارای ارزش تاریخی، باستانی و هنری هستند، کشف شده است که در موزه‌ها ایران باستان، آزربایجان، آمریکا، فرانسه و دیگر کشورهای جهان نگهداری می‌شود.
مهمترین اثر مکشوفه تپه باستانی حسنلو که اهمیت ویژه‌ای در جهان و باستان شناسی دارد، جام طلایی حسنلو است. وزن این جام ۹۵۰ گرم ، بلندای آن ۲۱ سانتیمتر، قطر آن ۲۵ سانتیمتر و محیط لبه آن ۶۱ سانتیمتر است و در موزه ایران باستان تهران نگهداری می‌شود.
این جام اثر کاملاً خیره کننده‌ای است زیرا بیش از حد ظریف کاری داشته و فاقد ترکیب مجلل است. قدمت جام طلایی کشف شده از تپه حسنلو در حدود ۸۰۰ سال قبل از میلاد مسیح است، بر روی بدنه این جام معروف، نقش‌های بسیاری حک شده است که احتمالا داستان حماسی را روایت می‌کنند.
در ردیف بالایی، ایزدی بالدار سوار بر گردونه‌ای که یک گاو نر آن را می‌کشد به سوی کاهنی در حرکت است که جامی در دست دارد و در این حال از دهان گاو، رودی جاری است که احتمالا نماد حیات و باروری محسوب می‌شود، در ردیف پایینی و زیر گردونه حیات، پهلوانی در حال نبرد با موجودی نیمه انسان و نیمه اژدها است.
از تصاویر قلمزنی شده آن سوی جام می‌توان به ایزدهای شاخدار سوار بر ارابه، کاهنانی که در حال حمل قوچ‌های قربانی هستند، پهلوانی که گرز و کمان در دست دارد، مردی که در حال رام کردن شیر است و پدر و مادری که در حال بازی با کودک خردسالشان هستند، اشاره کرد.
به هر روی امید می‌رود با ثبت جهانی تپه باستانی ۸ هزار ساله حسنلوی سولدوز در جنوب آزربایجان‌غربی، گرد فراموشی از چهره آن زوده شود و مردم بیش از پیش با تاریخ هشت هزار خود آشنا شوند.
گزارش: الناز ملک زاده/مهر
