"آذربایجانلیلارین «تورکییه‌جه» دانیشماق و یازماق سئوگیسی"- یازار: آغالار قوت- کؤچورن: وحید نریمان
- توضیحات
- منتشر شده در سه شنبه, 12 خرداد 1394 23:39
۱- عوثمانلیجانین آنجاق ۲۰-۲۵ %-ی تورکجه‌ایدی. بو، ۱۰ کلمه‌لیک بیر جومله‌ده اَن چوخو ۲ کلمه‌نین تورک دیلینده اولماسی دئمک‌دیر. بو دا ایندیکی، عربجه-فارسجا سؤزلره بولاشمیش دا اولسا، آذربایجانجا بیر جومله‌نین او واختکی عوثمانلیجا بیر جومله‌دن داها تورکجه اولدوغونو بیلدیریر.
عوثمانلیجانی عربجه و فارسجانین منگه‌نه‌سین‌دن قورتاریب، تورکجه‌لشدیرمک، دیلی ساده‌لشدیرمک اوچون مصطفی کمال پاشا (آتاتورک) اؤلومو‌دن ۶ ایل قاباق، ۱۹۳۲-جی ایلده دیل اینقیلابینا باشلاییر. بو، آرتیق الیفبا یوخ، دیل اینقیلابی‌ایدی، اون مینلرله سؤزو دییشدیرمک پروقرامی. سون ایللرده بیر سیرا بوش‌بئیین آذربایجانلی پوبلیسیست، ژورنالیست و مؤلفلرین، دانیشاندا آغیزلارینا، یازاندا بارماقلارینا تپیشدیردیکلری اؤنم، دوروم، اؤزل، گئنل، ایلگینج، دوغال، توپلوم کیمی سؤزلر، ایناندیقلارینین عکسینه، هئچ ده آنادولو خالقینین یاراتدیغی، اصل، خالص، دوغما تورکجه سؤزلر اولماییب، مصطفی کمال پاشا-نین فرمانییلا یارادیلمیش تورک دیل ایداره‌سینین «دیلباز» مأمورلاری طرفیندن بیر نئچه ایل عرضینده، تله‌م-تلسیک، تورک دیلینین کؤکلریندن و باشقا قوللاریندان قوپاریلمیش، اَن اساسی دا یانلیش دوزلدیلمیش کلمه‌لردیرلر.
مصطفی کمال پاشا دیل اینقیلابینین رهبرلییینی، او دؤورون یئگانه تحصیللی دیلچیسی، ائرمنی اصیللی آگوپ مارتایانا تاپشیریر. تورک خالقی بیر ائرمنی‌نین باشچیلیغی آلتیندا آپاریلان دیل اینقیلابینی ائله بری باشدان رد ائتمه‌سین دئیه، م.کمال پاشا اونون «مارتایان» فامیلییاسینی «دیل‌آچار» فامیلییاسی ایله اوز ائدیر. دیل‌آچارا چئوریلمیش مارتایاندا پاشا-یا بورجلو قالمیر، بؤیوک میللت مجلیسینده اونا «آتاتورک» تیتول-آدینین وئریلمه‌سینی تکلیف ائدیر. تکلیف قبول ائدیلیر، بئله‌جه، مصطفی کمال پاشا دا آتاتورک آدینی آلیر.
۲- دانیشدیغیمیز دیل –تورک دیلی– شرقی آوروپادان تا چینه‌دک چوخ بؤیوک بیر اراضییه یاییلمیش اولوب، ۳۰۰-۳۵۰ میلیونلوق بیر خالقین دیلیدیر. دانیشانلارینین سایینا گؤره دونیانین ۵-جی، یا ۶-جی دیلدیر (عربلرله یاریشیریق). یاشی بیر نئچه مین ایلدیر. سون ایللرده قایا اوستو دامغالارین (پئتروقلیفلرین) دئشیفره ائدیلمسیله بیرلیکده، تورک دیلینین یاشایان اَن اسکی (قدیم) دیل اولماسی غرب عئلمی دایره‌لرینده تصدیق ائدیلمک اوزره‌دیر. تورک دیلینده سسلرین دوزولوشوندک، هر شئی دقیق‌دیر، قایدالی‌دیر. بو دیلین فعل و ایسیم کؤکلری، بو کؤکلرین معنالاری، هانسی سونلوقلارین (شکیل‌چیلرین) اولماسی و بو سونلوقلارین معنالاری، سایلاری (گ. جلاوسون تورک دیللری و دیالئکتلری اوچون خاراکتئریک ۱۸۳ سونلوق گؤسترمیشدیر)، بیر سونلوغون ایسیم کؤکونه‌می، یوخسا فعل کؤکونه‌می یاپیشاجاغی، بئله بیر بیرلشمه‌دن هانسی تیپ معنالارین اورتایا چیخاجاغی و ب. بللی‌دیر، دقیق‌دیر، دییشمزدیر.
بیز آذربایجانلیلارین دانیشدیغی دیلین ایسه –غرب تورکجه‌سینین شرق قولو و یاخود اورتا قولو– قیپجاقجا ایله اوغوزجانین قاریشماسیندان یارانمیش بیر قول اولوب، رسمی اولاراق اَن آزی ۸۰۰ ایل یاشی وار. آنجاق باشقا حسابلامالارا گؤره (مثلاً، آکادئمیک ا. دمیرچی‌زاده-نین اساسلاندیریلمیش حسابلاماسینا گؤره) آذربایجان دیلینین یاشی مین ایلد‌ن ده چوخدور. یئری گلمیشکن دئییم، تورک دیللری و دیالئکتلری ایچینده آذربایجانجانین آیریجا چکیسی واردیر، دیلیمیز ایندی عربجه-فارسجا سؤزلرله نه قدر موردارلانسا دا، تورک دیللری فیلولوگییاسیندا اؤز پوتئنسیالینا و توتومونا گؤره ساییلیب-سئچیلن دیللردن بیری، بلکه ده بیرینجی‌سی‌دیر. آذربایجان دیلی سومئرجه‌دن، آلتای هونلارینین دیلیندن، دیوانی لوغاتی-تورک، قوتاد قوبیلیک، آلتین یاریق کیمی اَسکی تورکجه‌نین یازیلی آبده‌لرینین دیلیندن و س. داها چوخ سؤزو اؤزونده ساخلاماقلا، اَن آزیندان تورکییه‌ده دانیشیلان و «تورکجه» آدینی داشییان دیلدن داها گوجلو، داها یادداش‌لی، تاریخین درین‌لیکلرینه قاپیلاری و باغلاری داها چوخ اولان بیر دیلدیر. بو فاکتی دیلچیلر یاخشی بیلیر.
اوغوزجانین اوستونلویونو داشییان آذربایجان دیلی حاضیردا بیزدن باشقا، آنادولونون شرقینده، کرکوک داخیل اولماق شرطیله عیراقین قوزئیینده، گونئی آذربایجان آدی وئردییمیز –ایرانین قوزئی- غربین‌ده ده باشا دوشولور، دانیشیلیر. گؤروندویو کیمی، تاریخی فیزیکی اراضیلریمیزی ایتیرسک ده، دیلیمیزین اراضیسی بؤیوک اولاراق قالیر.
۳- آتاتورک'ون دیل اینقیلابی فرمانی عوثمانلیجانی تورک دیللری عاییله‌سینه قوووشدورماق مقصدی داشیسا دا، چوخ حئییف، عکسینه اولموش، باشدا دیل‌آچار اولماقلا، دیل اینقیلابینین مأمورلاری، تورک دیلینین باشقا قول و دیالئکتلریندن هئچ بیر سؤز آلمادیقلاری اوچون، اؤزلریندن یئنی سونلوقلار اویدوردوقلاری اوچون، سونلوقلاری ایسیم کؤکو-فعل کؤکو فرقی قویمادان کؤکلره «نئجه‌گلدی» بیرلشدیریب قوراما سؤزلر دوزلتدیکلری اوچون، اَسکی تورک یازیلی آبیده‌لرینده‌کی سؤزلری اونلارین معناسینی دوزگون باشا دوشمه‌دن دیریلتدیکلری اوچون، یئنی سؤزلری تورک دیلینین عومومی قایدالارینی پوزاراق یاراتدیقلاری اوچون، آیری-آیری عئلم ساحه‌لرینه و فلسفی دوشونمه‌یه عایید یانلیش تئرمینلر قوراشدیردیقلاری اوچون و باشقا سبب‌لردن، سوندا، اَسکی تورکجه یازیلی آبیده‌لرده‌کی کلیمه فوندوندان و تورک دیل عاییله‌سینین باشقا دیالئکتلریندن قوپوق، یاپما، کؤک‌سوز، یانلیش بیر دیل اورتایا چیخمیشدیر. بونا گؤره ده من بو یئنی دیلی «تورکجه» آدییلا یوخ، «تورکییه‌جه» آدییلا چاغیرماغا مجبورام.
آذربایجانلیلار تورکییه‌جه دوروم-موروم، اؤنم-مؤنه‌م دئمکله، ۳۰۰ میلیونلوق تورک دیلی عاییله‌سینه، تورک دیلینین کئچمیشینه قوووشماق ندیر، تام عکسینه، بو عاییله‌دن ده، تاریخی کؤکلردن ده اوزاق دوشموش اولورلار.
۴- تورک دیل اینقیلابی مأمورلارینین (اونلارا دیلچی دئمه‌یه دیلیم گلمیر) دیلین باشینا نه اویون آچدیقلارینی گؤسترمک اوچون، گلین، بیر سیرا میثاللارا باخاق.
عربجه «مجبوریت» سؤزونو تورکجه‌لشدیرمک اوچون، «سپین»، «گلین» کیمی سؤزلردن تانیدیغیمیز، فعل کؤکونه بیرلشیب ایسیم یارادان، دؤرد فونئتیک واریانتلی -ین سونلوغونو، فارسجانین (؟) «زور» سؤزونه بیرلشدیریب، اونون آردیندان دا -لو سونلوغونو آرتیریب، «زورونلو» کیمی قول‌یابانی‌یا بنزر بیر سؤز دوزلدیبلر. دئدییم کیمی، «زورونلو» فارسجا بیر کؤکدن و تورکجه بیر سونلوقدان دوزلدیلمیش تورکییه‌جه بیر سؤزدور. زوروندا اولماق دا بئله‌دیر.
اسکی تورکجه‌نین «اؤن» ایسیم کؤکونه، «بایراقدار»، «جاهاندار» کیمی سؤزلردن یاخشی تانیدیغیمیز فارسجانین «-دار» سؤزونو (توتان دئمک‌دیر) آرتیریب، «اؤندر» سؤزونو یارادیبلار. آذربایجاندا ایسه چوخلاری ائله بیلیر «اؤندر» خالص تورکجه بیر سؤزدور، حالبوکی، «اؤندر» ده تورکجه یوخ، تورکییه‌جه‌دیر.
عربجه «دونیا» سؤزوندن یاخا قورتارماق ایسترکَن، بیلمه‌دن و سونرا دا بیلمدیکلرینی بویونلارینا آلماق ایسته‌مه‌دن، تورکجه اولمایان، ایران منشألی بیر دیلین –سوغدجانین آجون (آچین، آژون) سؤزونو گؤتورموشلر. بو حاقدا گ. جلاوسون دا یازمیشدیر.
«ناسیل» سؤزو اؤزوموزون «نه» ایسیم کؤکوموزله، عربجه‌نین «آسیل» (اصیل) سؤزونون بیرلشمه‌سیندن یارانیب، یاریم تورکجه-یاریم عربجه سؤزدور. کؤکو گئدیب سومئرجه‌یه چاتان «نئجه» سؤزونو دئمه‌ییب، عوثمانلیجا «ناسیل» دئمکله بیز تورک'لشمیریک، عکسینه، اؤزگه‌لشیریک. تورکجه دانیشان بیزیک، تورکییه‌لیلر یوخ.
تورکییه‌لی دیل مأمورلاری باشقا دیللردن حاضیر سؤزلر آلماقلارینا، یا دا آشاغیدا اوخویاجاغینیز کیمی، صرف فونئتیک بنزرلییه گؤره یئنی سؤزلر دوزلتمکلرینه باخمایاراق، احتیاجلاری اولا-اولا آذربایجان دیلیندن بیرجه سؤز ده آلماییبلار، بیرجه سؤز ده!
گلین، بیر-ایکی میثالا باخاق: «سویودوجو» سؤزوموزو بیه‌نمه‌ییب، «بوز دولابی» سؤزونو یارادیبلار؛ «آسیلی» سؤزوموزو بیه‌نمه‌ییب، «باغیملی» سؤزونو یارادیبلار؛ «آچار» سؤزوموزو گؤتورمه‌ییب، فارسین «آناحتار» سؤزونو گؤتوروبلر؛ «هووور» سؤزوموزو، «سورک» سؤزوموزو ایسته‌مه‌ییب، «سوره» سؤزونو یارادیبلار؛ «باشلیجا» سؤزوموزدن خوشلاری گلمه‌ییب، «اؤنملی» سؤزونو یارادیبلار؛ «سئچکی» سؤزوموزو بیه‌نمه‌ییب، «سئچیم» سؤزونو یارادیبلار؛ «آیریجا» سؤزوموزو ایسته‌مه‌ییب، «اؤزل» سؤزونو یارادیبلار؛ «اؤدک» سؤزوموزه آغیز بوزوب، «اؤدونج» سؤزونو تاپیبلار؛ «گونده‌لیک» سؤزوموزو بیه‌نمه‌ییب، «گونده‌م» سؤزو یارادیبلار (حالبوکی، تورک دیلینده -دم سونلوغو یوخدور!)؛ «دایاق»، «دایاق دورماق»، «دایاق وئرمک» کیمی سؤزلریمیزی آلماییب، فارسجانین «دستک»، «دستکله‌مک» سؤزلرینی رسمیلشدیریبلر؛ «بیردن»، «لاپ‌دان» سؤزلریمیزی ایسته‌مه‌ییب، «آنسیزین» سؤزونو یومورتلاییبلار؛ ایسمین «ییه‌لیک»، «یؤنلوک» کیمی حال آدلارینی گؤتورمه‌ییب، ایسمین «-ین حالی» (آککوزاتیو)، «-آ حالی» (داتیو) کیمی عجایب تئرمینلر دوزلدیبلر. چوخدور بئله میثاللار.
آخی، نئجه اولا بیلیر کی، بیزیم سؤزلریمیز داها طبیعی، داها تورکجه، داها قدیم اولا-اولا؛ اونلار بیزدن بیرجه سؤز ده گؤتورمه‌یه-گؤتورمه‌یه؛ یاراتدیقلاری صونعی، کؤک‌سوز و یانلیش سؤزلر بیزیم طبیعی سؤزلریمیزدن کئیفیتجه گئری قالا-قالا، بیز اؤز سؤزلریمیزه آرخا چئویریب، اونلارین سؤزلریله دانیشماغا جان آتیریق؟ بو، نه اوچون بئله اولور؟!
دئیه‌جکسینیز کی، بلکه آذربایجان دیلینی بیلمه‌ییبلر. یوخاریدا آدینی چکدییم آ. دیل‌آچار (مارتایان) ۱۹۵۰-جی ایلده «آذری تورکجه‌سی» دئیه بیر کیتاب یازمیشدیر. دئمه‌لی، او، آذربایجان دیلینی بو حاقدا کیتاب یازاجاق درجه‌ده یاخشی بیلیردی. آنجاق دیل اینقیلابیندا اون مینلرله عوثمانلیجا سؤزو دییشدیررکن، آذربایجان دیلیندن بیرجه سؤز ده آلماق ایستمه‌میشدیر.
همین بو دیل‌آچار بیر مقاله‌سینده (باتی تورکجه‌سی، ۱۹۵۳) تورکلرین (بیزی دئییر) قافقازا گلمه خالق اولدوغونو آچیق-آیدین یازمیشدیر. منده یارانان تصووور بودور: دیل‌آچار آتاتورک'ون ساواشدان سونراکی یورغونلوغوندان، واختسیزلیغیندان و دیل بیلیینین آزلیغیندان سوء-ایستیفاده ائد‌رک، دیل اینقیلابینی تورکییه‌نی باشقا تورک دیللیلردن آییرما پروقرامی اوزره آپارمیشدیر.
آنجاق هر شئیی دیل‌آچارین بوینونا ییخا بیلمه‌ریک. مسئله بوراسیندادیر کی، دیل‌آچاردان سونرا دا تا بو گونه‌جَن تورکییه دیل ایداره‌سی آذربایجان دیلیندن بیرجه سؤز ده گؤتورمه‌یی اؤزونه سیغیشدیرمامیشدیر!
تکجه بیزدن دئییل، تورک دیللری عاییله‌سینین باشقا دیالئکتلریندن ده (خاکاسجا، قازاخجا، قیرغیزجا و س.) دئمک اولار، هئچ بیر حاضیر سؤز آلماییبلار. آنجاق ایندی، یاراتدیقلاری یاپما، کؤک‌سوز و یانلیش دیللرینی «اورتاق تورکجه» آدی آلتیندا باشقالارینا سیریییرلار.
دیلین قایدا-قانونلارینا و طلبلرینه ایسپونتان عمل ائدیلرک، طبیعی یوللا یارانمیش، یوز ایللرله ایشله‌نیلرک جیلالانمیش، اَلَنمیش، تاریخی اَدبی متنلرده تئز-تئز قارشیمیزا چیخان آذربایجانجا سؤزلردن بیرینی ده بیه‌نمه‌ییبلر، ائله ایندی ده بیه‌نمیر و گؤتورمورلر. آنجاق بونا باخمایاراق، بیزیم نؤکر روحلو، بیلیکسیز، دوشونجه‌سیز کاغیذا قلم سورتنلریمیز، کلاویاتورا دویمجیکلری دؤیجلینلریمیز اونلارین یاپما، کؤک‌سوز، یانلیش سؤزلرینی ایشلتمکدن ذؤوق آلیرلار. اؤزو ده بونو اؤز سؤزلریمیزی اونوتدورماق باهاسینا ائدیرلر. چؤره‌یی کاغیذا قلم سورتوشدورمکدن و کلاویاتورا دؤیجله‌مکدن، بیر سؤزله، دیلدن چیخان بو اینسانلارین دیله بونجان دَیرسیز گؤزله باخماقلاری آدامی یاندیریر.
5- ایندی ده، گلین، فونئتیک بنزرلییه سؤیکه‌نرک یارادیلان تورکییه‌جه سؤزلردن ده بیر نئچه‌سینی تانییاق.
عربجه‌نین «شرف» سؤزونو تورکجه‌لشدیرمک اوچون فرانسیزجانین عئینی معنالی «honneur» (اوخونوشو: اونووغ) سؤزونه اوخشادیب، اونور سؤزونو اویدوروبلار.
عربجه «مکتب» سؤزو قارشیلیغیندا یئنه فرانسیزجانین عئینی معنالی «ecole» (اوخونوشو: ایکول) سؤزونه اوخشاداراق، اوکول (اوخول) سؤزونو دوزلدیبلر.
عربجه «عومومی» سؤزونو لاتینجانین عئینی معنالی «generalis» سؤزونه بنزه‌ده‌رک، «گئنَل» سؤزونو دوزلدیبلر. من اولماییم، سیز اولون، «گئن اَل» سؤز بیرلشمه‌سیندن سیز نه باشا دوشورسونوز؟ قیساجا دئییم، «گئن اَل» فلسفه‌نین اَن چتین آنلاییشلاریندان بیری اولان «عومومی» آنلاییشینین تئرمینی اولا بیلمز. بو، یانلیش تئرمیندیر.
عربجه «خیال» سؤزو اوزینده دوزلتدیکلری ایمگه سؤزو اینگیلیس دیلینین «image» سؤزونه اوخشادیلاراق یارادیلمیشدیر.
عربجه‌نین «حدود، سرحد» سؤزلری عوضینه یونان دیلیندن σύνορα (اوخونوشو: سونورا) سؤزونه اوخشاداراق، سینیر سؤزو دوزلدیبلر.
قوت سؤزونون معناسینی ده قطعی اولاراق قانماییبلار. قوت نه مقدس، قودسی دئمک‌دیر، نه ده خوشبختلیک. بو حاقدا J.P.Roux دا یازیب. تقدیس ائتمک اوزینه کوتساماک سؤزو ده بوتونلوکله یانلیشدیر. «قودسی» («قودس»دن) سؤزونه فونئتیک اوخشارلیق اولسون دئیه، دوزلتدیکلری «کوتسال» سؤزو ده هم سئمانتیک، هم مورفولوژی باخیمدان تیپیک تورکییه‌جه بیر سؤزدور.
دونیانین هانسی دیلینده فونئتیک بنزرلییه گؤره یئنی تئرمین یارادیلمیشدیر؟ دونیانین هانسی دیلینده پوریزم (دیلده آریندیرما آپارماق) بو مئتودلارلا آپاریلمیشدیر؟ اوندا گلین بیز ده، مثلاً، «کورروپسییا» تئرمینینی «قارقارا» سؤزویله عوضلیک، آخی بنزییرلر. بو قدر «گئری‌ذکالی» اولماق اولار؟!
(آردی اولاجاق)
یازی‌داکی فیکیرلر مؤلفه مخصوص‌دور.
کؤچورن: وحید نریمان
https://www.meydan.tv/az/site/authors/5705/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n-%E2%80%9Ct%C3%BCrkiy%C9%99c%C9%99%E2%80%9D-dan%C4%B1%C5%9Fmaq-v%C9%99-yazmaq-sevgisi.htm
