تورکییه‌جه تورکجه دئییل -مؤلف آغالار قوت- کؤچورن: وحید نریمان
- توضیحات
- منتشر شده در یکشنبه, 17 خرداد 1394 15:48
۱
تورکییه‌لی دیل مأمورلاری اَسکی تورکجه یازیلی عابده‌لردن سؤزلر گؤتوررکن او سؤزلرین معنالارینی یا یانلیش باشا دوشوبلر، یا دا کئفلری ایستیه‌ن معنانی وئریبلر دئیه، بو دا اونلاری اَسکی تورک دیللی تاریخدن و خالقلاردان اوزاق سالمیش‌دیر. اونلارا قوشولانلار دا عینی بلایا توش گلیر. گلین، یوزلرله بئله سؤزلردن بیر نئچه‌سینی تانییاق:
تارتیشماق
عربجه «موباحیثه ائتمک» قارشیلیغیندا «تارتیشماق» سؤزونو قبول ائدیبلر. دده قورقود داستانیندا «بکیل اوغلی اَمرانین بویی»ندا اوخویوروق: «قارغو دالی سوگولر ایله قیریش‌دیلار، میداندا بوغا کیبی سوسش‌دیلر؛ کؤکسلری دلیندی، سوگولری سیندی، بیر-بیرین آلیمادیلار. آت اوزریندن ایکی‌سی قارواش‌دیلار، دارتیش‌دیلار.» سیزین ده آنلادیغینیز کیمی، بو آداملار میداندا موباحیثه ائتمیرلر، برک ساواشیرلار. عربجه‌نین «موباحیثه» سؤزو «بحث» کؤکوندن‌دیر، بیر-بیریله دانیشماق، دئییشمک دئمک‌دیر. دارتیشماق ایسه چکیشمک کیمی بیر سؤز اولوب، قارشی‌لیقلی اولاراق بیر-بیریندن، یاخاسین‌دان، ساققالین‌دان، بئلین‌دن یاپیشیب دارتماق، چکمک دئمک‌دیر. ایندی هانسی‌سا بیر تورکییه‌لی دیل مأمورو «دارتیشماق» سؤزونه بیله‌رکدن، یا بیلمه‌یه‌رکدن «موباحیثه ائتمک» معناسی وئرمیش‌دیر دئیه، بیزیمکیلر سؤزو او معنادا ائشیدیب ایشلدیرلر. سونرا دا اوتانمادان دئییرلر: «بونون نیی پیس‌دیر؟» بس، آذربایجانلی کندلینین، ایضاحلی لوغتیمیزین، دده قورقوت داستانینین سؤزه وئردیی معنا هارا گئت‌سین؟ ایندی نه اولدو، دده قورقوتون دیلی یانلیش اولدو، تورکییه‌لی دیل ممورلارینینکی دوغرو؟!
دوروم
بیر بؤلوک آزربایجانلینین چوخ باییلدیغی سؤزلردن بیری ده «دوروم» سؤزودور. م. کاشغاری ۱۰۷۴-جو ایلده، باشقا سؤزلرله دئسک، هله آیری-آیری تورک دیللرینین و دیالئکتلرینین یارانمادیغی بیر چاغدا یازیب قورتاردیغی، تورک دیلینین اَن اَسکی سؤزلویو ساییلان «دیوانی لوقاتیت-تورک»ده «دوروم» («توروم» فورماسیندا یازاراق) سؤزونون معناسینی بئله گؤسترمیش‌دیر: «بیری‌سی آیاغا دوران‌دا، آیاق اوسته دایانان‌دا اونون بویونون اوزونلوغو قدر اوزونلوق». کاشغاری بئله بیر مثال گؤسترمیش‌دیر: «بیر اَر تورومی سو» – (بیر آدام بویو [درینلیین‌ده] سو). گؤروندویو کیمی، «دوروم» – بیزیم ایندیکی قولاج (قولاچ)، قاریش سؤزلریمیز کیمی، گؤوده‌میزله یاراتدیغیمیز بللی بیر اوزونلوغو بیلدیریر، ایندی ده بیر چوخ تورک دیالئکتینده «دوروم» سؤزو بو معنادا ایشلنیلمک‌ده‌دیر. تورکییه دیل ایداره‌سینین ایشچیلری ایسه نه تاریخی کئچمیشه، نه ده یاشایان معنایا فیکیر وئرمه‌دن «دوروم» سؤزونه حال، وضعیت معناسی وئرمیشلر. سیز کاشغاری-نین گؤستردیی معنا ایله سؤزه جالانان بو معنا آراسیندا هانسی‌سا علاقه قورا بیلیرسینیزمی؟
دوغا
عربجه‌نین «طبیعت» سؤزونه «دوغا» دئییبلر. طبیعت‌ده هر شئی دوغورمو؟ بیتکیلر، باکتئرییالار و س. دوغورلارمی؟ البته، یوخ! بو، بیرینجی یانلیش. ایکینجی یانلیش: اَسکی تورکلر عربلرین «طبیعت» دئدیکلری فئنومئنی هئچ تانیمیردیلار و اونا هئچ بیر آد وئره بیلممیش‌دیلر. هالبوکی، اَسکی تورکلر طبیعتی تانیییردیلار، اونا آد دا وئرمیش‌دیلر، عربجه «طبیعت» سؤزونون قارشیلیغی اَسکی تورکجه متن‌لرده واردیر، تئز-تئز ده ایشلنیلمیش‌دیر (او سؤزو بورادا یازماق ایسته‌میرم)، ساده‌جه، تورکییه‌لیلر او سؤزو آنلاماییبلار. اوچونجو یانلیش: اَسکی تورک دیللی متن‌لرده عربجه‌نین «طبیعت» سؤزو قارشیلیغیندا ایشله‌نیلن همین سؤزو آنلامادیقلاری اوچون، اونا دا یانلیش و بئله‌لیکله یئنه کؤک‌دن قوپاریجی معنا وئرمیشلر.
سونوج
دده قورقوت داستانیندا تئز-تئز اوخویوروق: «گلیم‌لی-گئدیم‌لی دونیا، سون اوجو اؤلوم‌لو دونیا». بیه‌م، بو، «نتیجه‌سی اؤلوم‌لو دونیا» دئمک‌دیر؟! سون اوجو – آخیری دئمک‌دیر. دده قورقوت داستانینی بیرجه دفعه آچیب اوخومامیش، اما تورک(یه‌لی)لشمک ایستیه‌ن کلاویاتورا دؤیجلینلریمیز دده قورقوت-اون دیلینده «آخیر» معناسینی بیلدیر‌ن «سون اوج» سؤزونو تورکییه‌جه‌ده‌کی کیمی «نتیجه» معناسیندا ایشلتمکله دیل یادداشیمیزی کورلادیلار؛ بئله‌جه، بیزیم بو سؤزو هاچاق‌سا اؤزونون دوزگون معناسیندا – «آخیر» معناسیندا – دیریلتمه‌ییمیزه و بونونلا دا دیلیمیزدن عربجه «آخیر» سؤزونو اوزاقلاشدیرماغیمیزا اَنگل اولدولار، گؤزل بیر سؤزوموزون بو ایمکانی زده‌لندی. تورکییه‌جه ائپیدئمییاسینا قارشی ایندی آییلماساق، بیر آز سونرا چوخ سؤزلریمیز بئله زده‌لنه‌جکلر.
۲
گؤردویونوز کیمی، «نئجه‌گلدی» قایداسییلا ایشله‌ییبلر. بونون آغیر نتیجه‌لری اولموش‌دور.
اَن بیرینجی ضربه اؤزلرینه دیمیش‌دیر: اَسکی تورک عابده‌لرین‌ده‌کی تورکجه سؤزلری اونلارا یانلیش معنالار وئره‌رک دیریلتدیکلری اوچون، بو گونکو دیللری اَسکی تورکجه عابده‌لری اوخویوب آنلاماق‌دا اونلارا کؤمک ائتمک اوزینه، عکسینه، آزدیریجی، چاشدیریجی رول اویناییر. دوروم، تارتیشماق، سون اوج و س.
او بیری یان‌دان ایسه بیر سیرا تورک اینتئللئکتواللاری اؤزلری ده بونو اعتراف ائدیرلر: «کؤک‌سوز و یانلیش سؤزلرین یارادیلماسی نتیجه‌سینده دانیشدیغیمیز دیل نه میفولوژی، نه پسیخولوژی، نه تاریخی، نه ائتنولوژی، نه فلسفی، قیساسی، هئچ بیر سوسیو-هومانیتار آراشدیرمادا بیزه ایشیق اولا بیلمیر، کولتوروموزو کئچمیشه باغلایا بیلمیر.»
اوسته‌لیک، تورک دیللری عائله‌سی ایچینده تکلنیب‌لر، بیزدن باشقا هئچ کیمی باشا دوشمورلر. آنجاق بو یانلیشلارینی آرادان قالدیرماق اوچون، چوخ پیس مؤقع توتوبلار: «سیز بیزیم سؤزلریمیزی اؤیره‌نین، دده قورقوت-اون، م. کاشغاری-نین سؤزلرینی ایشلت‌سه‌نیز بئله، او سؤزلری بیزیم وئردییمیز معنالاردا ایشلدین، بیز سیزی باشا دوشمسک ده اولار، سیز بیزی باشا دوشون، سونرا دا سیز بیزیم دیلیمیزده دانیشین. اورتاق تورکجه ده بیزیم تورکییه‌جه‌میز اولسون.»
خسته‌لیینی باشقالارینا خبر وئریب، اونلاری اؤزونو قوروماغا چاغیرماق اوزینه خسته‌لیینی باشقالارینا بیله‌رکدن یولوخدورماغین آدی ندیر؟!
۳
آذربایجان دیلینده ایستر سومئرجه‌دن، ایستر آلتای هونلارینین دیلیندن قالان و بو گون ده ایشله‌نیله‌ن سؤزلرین سایی تورکیه‌جه‌دکیندن قات-قات چوخ‌دور. مثلاً، سومئرجه «قابا-قی» – آذربایجان دیلینده «قاباق»، سومئرجه اوپپونئنت، اوپپوزیسییا دئمک‌دیر؛ سومئرجه «چیبین» – آذربایجان دیلینده ده چیبین، میلچک آدی‌دیر؛ آلتای هونلارینین دیلینده «اَنکه» منشأ دئمک‌دیر – آذربایجان دیلینده ده اَنکه عینی معنادادیر (تورکییه‌لیلر «کؤکه‌ن» سؤزونو اویدوروبلار)؛ سومئرجه «قاراواش» – آذربایجان دیلینده ده عینی معنادا؛ آدلارینی بورادا وئرمک ایسته‌مدییم اَسکی تورک دیللی متن‌لرده «دوغما، دوغمالیق»؛ بنزه‌مک معناسیندا «اوخشاماق»؛ «یولوخماق»؛ «توله‌مک» و س. بو کیمی یوزلرله سؤزلریمیز آذربایجان دیلینده عینی معنادا ایندی ده ایشله‌نیلمکده‌دیرلر. بیزی قدیم تورک‌لویه، تاریخین لاپ قارانلیقلارینا باغلایان یوزلرله بئله سؤزلریمیزین هئچ بیری تورکییه‌جه‌نین ایکی‌جیلدلیک سؤزلویونده یوخ‌دور، بیلمیرلر! بیزیم سؤزلوکلریمیزه باخیب سؤز اؤیرنمیی ده اؤزلرینه آییب ساییرلار. ایندی کابینئتلرده یاراتدیقلاری هئروقلیفلرینی گتیریب بیزیم سؤزلردن اوستون توتورلار. بیز ده بامبیلی کیمی دوشموشوک اونلارین دالینا.
گلین، عربجه و فارسجا ایله هله موردارلانمامیشدان قاباق یازیلمیش اَسکی تورکجه متن‌لری تحصیل‌سیز بیر آزربایجاندیللی گنجه ده اوخوداق، تورکییه‌جه دانیشان تحصیل‌سیز بیر گنجه ده: آذربایجانلی داها چوخ سؤز آنلایاجاق‌دیر.
بیر سؤز –اَسکی اولدوغو قدر دیرلی‌دیر. بیر دیل– اونو کئچمیشین درینلیک‌لرینه باغلایان دوغما سؤزلرینین سایی قدر کؤک‌لودور.
۴
ایندی ده تورک دیل ایداره‌سی اینضیباط‌چیلارینین یاراتدیقلاری مینلرله یانلیش کلمه‌لر حاقین‌دا دا بللی بیر تصووور یاراتماق اوچون، گلین، اونلاردان بیر نئچه‌سینی تانییاق:
اؤزگور
فارسجا «آزاد» سؤزو قارشیلیغیندا «اؤزگور» سؤزو دوزلدیبلر. آنجاق تورک دیللری و دیالئکتلری عائلهسینده «-گور» دئیه بیر سونلوق یوخ‌دور! -گور سونلوغونون هاوادان گؤتورولدویونو اؤز دیل پروفئسسورلاری دا بویونلارینا آلیرلار (آلماییب، نئیله‌یه‌سی‌دیرلر). دیلچیلری دئییرلر «سربست ایلهام» (؟) آلتیندا یارادیلیب بو سؤز. اؤزوندن سونلوق اویدورماق نه دئمک‌دیر؟!
اویقار، اویقارلیق
عربلرین مدینه شهرینین آدین‌دان یارانمیش «مدنیت» سؤزونو، گویا «تورکجه»لش‌دیرمک اوچون، گؤرون، نه هوققا چیخاریبلار. دئییبلر، بو اویقور تورکلری بیلینن بوتون تورک تاریخینده بؤیوک مدنیت یارادیبلار. اوندا، گلین، «اویقور» سؤزونون سونونداکی «-قور» هیسسه‌جیینی دَییشدیریب، ائدک «-قار»، اونو یئنیدن بیرلشدیرک «اوی»آ، اولسون «اویقار». بئله‌جه، «مده‌نی» سؤزو قارشیلیغیندا «اویقار»، «مدنیت» قارشیلیغیندا دا «اویقارلیق» دئیک. ایندی بو، ندیر سیزجه، تورکلشمک‌دیر، مزه‌لنمک‌دیر ندیر بو؟ بیر سؤزله، بو دا «او سؤز»، یعنی «سربست ایلهام».
کیمی
بیلدیینیز کیمی، تورک دیللرینده «کیم»، «کیم‌لیک» آنجاق و آنجاق اینسانی، شخصی بیلدیریر. بونا گؤره ده، مثلاً، بئله دئییریک: «کیمی‌سی یاتمیش‌دی، کیمی‌سی اویاق ایدی.» بئله بیر جمله ایله صحبتین اؤکوزلردن یوخ، اینسانلاردان گئتدیی بللی‌دیر. تورکییه‌لی دیل مأمورلاری ایسه عربجه‌نین «بعضی» ایشاره عوضلیینی «کیمی» عوض‌لیگیله عوض‌لمیشلر. ایندی تورکییه‌جه‌ده بئله جمله‌لر قورورلار: «ائلبیسئنین کیمی یئرینی کالین، کیمی یئرینی اینجئ دوکودو.» – (پالتارین بیر سیرا یئرلرینی قالین، بیر سیرا یئرلرینی اینجه توخودو). پالتارین هانسی‌سا یئری «کیم؟» سورغوسونا جاواب وئره بیلرمی؟ تورکییه‌جه‌ده وئریر.
مثلاً، آذربایجان دیلینده «بعضی پیشیکلر چوخ دجل اولور، بعضیلری ده تمبل» جمله‌سینی تورکییه‌جه‌ده بئله دئییرلر: «کئدیلرین کیمی‌سی چوک یاراماز، کیمی‌سی دئ تئمبئل‌دیر.» حتی بئله: «کیمی کئدیلر یاراماز، کیمیلئری تئمبئل». «بعضن» عوضینه ده «کیمی زامان» دئییرلر. اَلینیزی قویون اوریینیزین اوستونه، دئیین، پالتار، پیشیک، زامان «کیم» عوض‌لیگی ایله ایشاره‌لنه بیلرلرمی، اشیانین دا کیم‌لیگی اولارمی؟! تورکییه‌جه‌ده نه دئسه‌ن اولار.
«بعضی» ایشاره عوضلیینی اوزله‌مک اوچون، گؤرون، آذربایجان دیلینین نئچه جور ایمکانی واردیر: «بیر سیرا»، «بیر بؤلوک»، «بیر تاقیم!»
ایلگینج
فعل کؤکلرینه بیرلشیب سرگی، سئوگی، چالغی کیمی ایسیملر یارادان -گی (غی) سونلوغونو، ایلیشمک، ایلمک کیمی فعل‌لردن تانیدیغیمیز «ایل-» فعل کؤکونه بیرلشدیریب «ایلگی» سؤزونو دوزلدیب و سؤزه یئنه کئفلری ایستیه‌ن، تصادفی، یا دا احتیاجلاری اولان معنانی وئریبلر، «علاقه» معناسینی.
دیلیمیزده قاییدیش نؤوونده فعل‌لرین اساسینا بیرلشیب قاخین-ج، گولون-ج، سئوین-ج کیمی آدلار یارادان -ج سونلوغونو آدا بیرلشیب یئنی آد یاراداجاق -نج (-نچ) سونلوغو سانیبلار. هالبوکی، قاخینج، گولونج، سئوینج کیمی آدلاردا ن-لر قاییدیشلی فعلین سون سسی‌دیر، سونلوق اؤزو ایسه -ج-دیر، -نج یوخ. عمومیتله، تورک دیللری عائلهسینده آددان آد دوزلدن -نج (-نچ) دئیه بیر سونلوق یوخ‌دور. بونلار ایسه ائله بیلیبلر سونلوق -نج-دیر و «ایلگی» سؤزونه -نج سونلوغو یاپیشدیریب، «ایلگینج» سؤزو دوزلدیبلر. دیلیمیزده سرگینج، سئوگینج، چالغینج کیمی سؤزلر یارانا بیلمدیی کیمی، ایلگینج سؤزو ده یارانا بیلمیر. بیر سؤزله، «ایلگینج» سؤزو ده تورکجه یوخ، تورکییه‌جه‌دیر.
۵
سون زامانلار «باغلیلیق» سؤزوموزون عوضینه «ایلگی»؛ «قاباق» اوزینه «اؤن»؛ «قاباقجا» اوزینه «اؤنجه»؛ «قاباقلاماق» اوزینه «اؤنله‌مک»؛ «اومسوق» اوزینه «اوزونتولو، اوزگون»؛ «اومسونماق» اوزینه «اوزگون اولماق»؛ «دابانلاماق» اوزینه عربجه-تورکییه‌جه «تعقیب ائتمک»؛ «سورغو» اوزینه «سورو»؛ «بؤلوشمک» اوزینه «پایلاشماق»؛ «بوجاق» اوزینه فارسجا-تورکییه‌جه «کؤشه» و س. یازماقلا گویا بونونلا باشقالاریندان فرقلی، ساوادلی، مودئرن و تورک گؤرونمک ایسته‌یه‌نلرین سایلاری چوخالیب. آنجاق بئله یازماقلارییلا اؤز دونیاگؤروشلرینی، دوشونجه و بیلیک سوییه‌لرینی و داها نلرینی ایفشا ائتمکلریندن، حئیف، خبرلری یوخ‌دور...
یوخسا، آذربایجان تورکجه‌سی ایکینجی صورت تورکجه‌دیر؟!
(آردی یئنه اولاجاق)
یازی‌داکی فیکیرلر مؤلفه مخصوص‌دور.
کؤچورن: وحید نریمان
