آذربایجان‌دا تورکییه‌جه حئیرانلیغی –کوتلوی ایسلامچیلاشمادان سونرا سون اون ایللیک‌لرین ایکینجی سوسیال دبی‌دیر- مؤلف آغالار قوت- کوچورن: وحید نریمان
- توضیحات
- منتشر شده در چهارشنبه, 20 خرداد 1394 22:22
۱.
بو یازیم سون ایللر آذربایجان دیلینین تورکییه‌جه‌نین تأثیری آلتینا دوشمه‌سی حاقیندا یازدیغیم اوچونجو یازیم‌دیر. پروبلئم بودور کی، بو یازیلاریما اعتراض بیلدیره‌نلرین چوخوسو عؤمورلرینده بیرجه دفعه ده اولسون نه فیلولوژی، نه لینقویستیک کیتاب دئمیرم، هئچ مقاله ده اوخومادیقلاری اوچون، اَسکی تورکجه‌نین تاریخیندن، یازی‌لی عابده‌لریندن، تورک دیللری عائله‌سی آتلاسیندان، آیری-آیری سؤزلریمیزین ائتیمولوگییاسیندان، دیلین فلسفه‌سیندن، بیر سؤزون آذربایجانجا (تورکجه) اولماسی اوچون گرکن ضروری فیلولوژی شرطلردن، تورک دیللرینه، بو سیرادا آذربایجان دیلینه خاص مئتاتئزئ، هاپلولوگییا، روتاسیزم کیمی قانونلاردان، آذربایجان دیلی حاقیندا م.کاظایم بَی، ب.چوبان‌زاده، ا.دمیرچی‌زاده، م.شیرعلی‌ائو و ب. کیمی گؤرکملی دیلچی‌لریمیزین جیلدلرله اثرلریندن، آذربایجان دیلینین ۱۳-جو-۱۴-جو یوز ایللیک‌لرده یازیلمیش لوغت‌لریندن (مثلاً، ف.هیندوشاه ناخچیوانی-نین «اَس-صیحح اَل-اجمییه» لوغتیندن)، آذربایجان دیلینین دؤرد جیلدلیک تاریخیندن، ۲۷مین‌لیک دیالئکت سؤزلریمیزین لوغتیندن، گونئی آذربایجان دیالئکتینین یوز ایل‌لردیر آراشدیریلمادان قالمیش، توتومو اون‌مین‌لرله اؤلچولن آنادیللی لوغت فوندوندان و س. خبرسیز اولدوقلاری اوچون و اوسته‌لیک بو خبرسیزلیکلریندن ده خبرسیز اولدوقلاری اوچون، دوروم-موروم سؤزلریله دانیشماغا باشلامیش بو بی‌ساواد آداملارا دیلین فلسفی معنادا نه اولدوغونو، آنا دیلیمیزی نه اوچون قورومالی اولدوغوموزو، تورکییه‌جه‌نین نئجه بیر «دیل» اولدوغونو آیدینلاشدیرماق منه اولدوقجا چتین‌دیر.
۲.
اصلینده من اونلاری یاخشی باشا دوشوره‌م، یازیلاریندا تورکییه‌جه بیلدیکلری بئش-آلتی سؤز ایشلتمکله دوشونجه‌لرینین دایازلیغینی و آدیلیینی اؤرت-باسدیر ائتمه‌یه چالیشیرلار. اؤزلری ده دویورلار کی، جیزما-قارالاری قوجا ننه‌لرینین سؤزلریندن مزمونجا چوخ‌دا فرقلی دئییل. بونا گؤره ده تورکییه‌جه سؤزلر اونلار اوچون باشقالاریندان سئچیلمک، معاصر و یئنی گؤرونمک آرزوسو و چاره‌سی‌دیر. تحصیل‌سیزلیین سون اوجو بئله ده اولمالیی‌دیر. بیر سؤزله، آذربایجان کولتوراسیندا عننوی تئرمین‌بازلیق خسته‌لیگی، تاریخی «عربجه دئ، شئیخ، عربجه!» (م.جلیل) فئنومئنی‌دیر ایندی تکرارلانان. آنجاق تورکییه‌جه حئیرانلیغینین سببی تکجه بو دا دئییل؛ اؤزوندن ایره‌نمه، اؤزگه‌یه یالمانما، ووقارسیزلیق، سینمیشلیق، نؤکرچیلیک، قول شعورو، قولتوق آلتیلیق دا باشلیجا رول اویناییر.
ایجازه وئرین، اوشاقلیغیم‌دان بیر خاطره‌می بورادا سیزینله بؤلوشوم. آنام حَیَطیمیزده تویوق-جوجه ساخلایاردی. تویوقلارین ایچینده بیر دنه‌سینین خوروزا موناسیبتی او بیری تویوقلاردان باشقا جوره ایدی: خوروز بیردن باشینی قالدیریب آجیقلی سسله قییه چکن کیمی، بو تویوق ۱۵-۲۰مئتر مسافه‌دن اؤز ائشلنمه‌سینی دایاندیریب، یئره یاتاراق، «حاضر» وضعیت آلاردی... او بیری تویوقلار خوروز اونلارین اوستونه حتی جومسا بئله، بیر آز او یان-بو یانا قاچار، آسانلیقلا اَل وئرمزدیلر... آنجاق بو تویوق خوروزون اوزاقدان عادی بیر چیغیرتیسی قارشیسیندا آرتیق دومبالمیش اولاردی. ائویمیزده بؤیوکلرین بو تویوغا آیاما دا وئردیکلرینی بیلیردیم، ائشیتمیشدیم، بوردا یازماق اولماز. بیر چوخ آزربایجانلینین تورکییه‌جه قارشیسیندا داورانیشی منه همین او تویوغوموزو خاطیرلادیر ایندی.
مثلاً، بیر قزئتین «بوش رئاکتور»او سوسیال شبکه‌ده کلاویاتوراسینی تخمیناً بئله دؤیه‌جله‌ییبمیش: «بیز «قرب» اوزینه «باتی» دئییریک، «شرق» اوزینه ده «دوغو»، بئله ده دئیجییک، عجب ائلییریک، «نئرویلنمیین!»
اَدبیات تاریخیمیزده و اَدبی دیلیمیزده اؤزوموزون «باتاری» (ا.مممدخان‌لی، «بابک» رومانی)، «گون‌باتان» سؤزلریمیز وارکن، نه اوچون «باتی» دئییرسینیز؟ «دوغاری» (یئنه اورادا)، «گون‌دوغان»، «گون‌چیخان» سؤزلریمیز وارکن، نیه «دوغو» دئییرسینیز؟ دیلیمیزده سومئرلیلرین دیلی ایله اورتاق اولان -آری، -اَری سونلوقلاری یؤن بیلدیریرلر (دیشاری، ایچه‌ری و س.)؛ بیزیم باتاری و دوغاری سؤزلریمیز بؤیوک فیلولوژی اوستالیقلا قورولموش‌دور. بس، سیز نیه باتی-ماتی دئییرسینیز؟ من دئییم نیه.
اؤز دیلینیزی آنجاق نیطق سوییه‌سینده بیلدیینیز اوچون! اؤز ادبیاتینیزی اوخومادیغینیز اوچون! همیشه گوجلونو، کوتلوی‌لیگی، دَبی دوغرو یول سایدیغینیز اوچون! قول شعوروندا سوروندویونوز اوچون! اؤزونوزو آنجاق قیللی قولتوق آلتیندا راحت حیسس ائتدیینیز اوچون! اینتئللئکتوال اَمه‌یی سئومه‌دیینیز، کسه یول‌دان سوخولوب، باشقالارینین اَمه‌یینه اورتاق اولماق ایستدیینیز اوچون! دوشونمک تک قالماق و اوریژینال اولماق‌دیر؛ دوشونه، تک قالا، اوریژینال اولا بیلمه‌دیینیز اوچون! ازبرچی اولدوغونوز اوچون!
«بیز تورکچویوک» دئییب، اؤز ساوادسیزلیغینیزا و نؤکرچیلیینیزه تورکچولوک دونو گئییندیرمیین. من بوندان قاباقکی مقاله‌لریم‌ده ده چوخلو سؤزلریمیزی مثاللار گؤستره‌رک ثبوت ائتدیم کی، سیز اؤزوموزون یوز ایللرله یاشی اولان تورکجه سؤزلریمیزی توپوروب، «کابینئتده قایریلما» تورکییه‌جه سؤزلری آغزینیزا تپیشدیریرسینیز. گؤرممیشلیینیزین آدینی حئیرانقولو قویمایین، سیزینکی نه تورکچولوک‌دور، نه ده دیلی تورکجه‌لشدیرمک.
۳.
باشقا بیر نفر ایسه سوسیال شبکه‌ده کلاویاتورا دویمچه‌لرینی بئله تیققیلدادیب: «بیز بالاجا اؤلکه اولاراق نه بؤیوک دیل یارادا بیلریک، نه ده فارسجا، روسجا، اینگیلیسجه قارشیسیندا اؤزوموزو قورویا بیله‌ریک. تورکییه تورکجه‌سینی دینمزجه، قوزو بالاسی کیمی قبول ائتمه‌لیییک، بو، بیزیم خلاص یولوموزدور.» (یازیقلاشمایا دقت! – آ.ق.)
اؤزونو یازیچی ساناسان، یاشین ۵۰-نی اؤتسون، اؤز دیلینین ایمکانلارینی بیلمه‌دن، یوخلامادان، هئچ بیر آراشدیرما آپارمادان، اوتانمازجاسینا، بئله مسولیت‌سیز، بئله روسوای‌چی سؤزلر بیان ائده‌سن. دیلیمیزی اورتا عصرلرده فارسجا و عربجه ایله کیرلندیره‌نلر ده عینیله بو جور دوشونور، عینی آرقومئنته سؤیکه‌نیردیلر: «...قوزو بالاسی کیمی قبول ائتمه‌لیییک، بو، خلاص یولوموزدور.» همین بابالارین سینمیش معنوی نوه‌لری بو دفعه دیلی گویا عربجه و فارسجادان آریندیرماق و قوروماق اؤرتوسو آلتیندا عینی دوشونجه سپکیسینی داوام ائتدیریرلر. بیر دیلین ییه‌سی – او دیلین شاعرلری، یازی‌چیلاری، دراماتورقلاری‌دیر، علم آداملاری، دیل‌چیلری، فیلوسوفلاری‌دیر، اَن بیرینجی ده او خالقین اؤزودور، کندلی‌سی‌دیر. بیزده ایسه دیله ییه چیخمالی اولان آداملارین چوخونون بونا نه بیلیکلری چاتیر، نه ده تپرلری.
آذربایجان دیلی تورکییه‌جه قارشیسیندا آرتیق «کندچی دیلی» ایستاتوسونا دوشمک اوزره‌دیر، آنجاق دیلله‌نن یوخ‌دور، بیابیرچی‌لیق‌دیر.
۴.
آذربایجان‌لیلارین آلدانیشلاریندان بیری «تورک دیزی»لریندن ائشیتدیکلری سؤزلری «آنادولو تورکجه‌سی» سایماقلاری‌دیر. باشا دوشون، آنادولو کندلی‌سینین دانیشدیغی دیل – ۱۱-جی یوز ایللیک‌دن اعتباراً اوغوزجا ایله قیپچاقجانین قوووشماسیندان فورمالاشماغا باشلایان آنادولو تورکجه‌سی – بیزیم ده آنا دیلیمیز ساییلیر، باشقا سؤزلرله دئسک، آنادولو تورکجه‌سی بیزیم دوغما دیلیمیزدیر.
من ایسه سیزه ۱۹۳۰-جو ایللرده، تورکییه دیل ایداره‌سی کابینئتلرینده، بیر نئچه دیلئتتانت ایشچی طرفیندن، تله‌م-تلسیک یارادیلمیش اون‌مین‌لرله کؤک‌سوز، یانلیش، لابوراتوریال-ائکسپئریمئنتال ایشاره‌لر توپلوسوندان – تورکییه‌جه‌دن دانیشیرام. (مثلاً، «اوچاک» سؤزو ۱۹۳۵-جی ایلده دوزلدیله‌رک اصلینده «آئروپورت» اوچون تکلیف ائدیلیب، اما جاماعات بو سؤزو «تییاره» معناسیندا باشا دوشوب، نتیجه‌ده دیل ایداره‌سی ۱۹۴۴-جو ایلده اوچاک سؤزونو تییاره معناسی اوچون رسمیلشدیرمه‌یه مجبور قالیب، بئله‌جه، اوچاک اولوب تییاره. بیر سؤزله، تام تصادف؛ اؤز آرامیزدیر، اوچاک تورک خالقی طرفیندن، تصادفن، توالئت معناسیندا دا باشا دوشوله بیلردی، اوندا آذربایجان‌لیلار ایندی توالئته اوچاق دئیه‌جک‌دیلر. ائله بونا گؤره ده تورکییه دیل‌چیلری آنادولو تورکجه‌سینه «آنادولو آغزی»، سیزین تورک تئلئسئریاللارینا باخا-باخا اؤیرندیینیز قوراما دیله ایسه «یئنی تورکجه» آدی وئریرلر. باخ، بو «یئنی تورکجه»یه من تورکییه‌جه دئییرم.
تورکییه‌جه نئیینکی آنادولو تورکجه‌سی دئییل‌دیر، منه قالسا، هئچ دیل دئییل‌دیر، ساده‌جه دؤولتین اینضیباطی گوجویله خالقا یئریدیلمیش سسلی ایشاره‌لر توپلوسودور.
گلین، بئله بیر خیال قوراق: صاباحدان آذربایجان دؤولت باشچی‌سی فرمان ایمضالاییر، سیاسی رهبرلیین بوتون اینضیباطی رئسورس‌لاری ایشه دوشور، دیلی تورکجه‌لشدیرمک آدی ایله، آیری-آیری سؤز و تئرمینلری دییشدیرمه‌یه باشلاییرلار، مثلاً، سیاسته «سامانسو»، حقیقته «دوزگئدر»، صحییه‌یه «ساغلاملاما» دئمه‌یه قرار وئریرلر؛ «قاپالی‌لاماق»، «دوزگونج»، «گئن‌قول»، «اؤزقیچ»، «دیشارماق» کیمی سؤزلر قوراشدیریلیر، هابئله، فیش، ژو، بوم، زوی دئیه چوخلو سونلوق‌لار دا اویدورولور، ایسیم کؤکو، فعل کؤکو فرقی قویولمادان، کؤک و سونلوق‌لارین ائتیمولوژی معناسی نظره آلینمادان، ایختیاری و تصادفی فورمادا مین‌بیر سؤز یارادیلیر، هره‌سی اوچون ده عوضلمه‌یه عربجه، فارسجا قارشیلیقلار تاپیلیر، بو یئنی لوغت فوندو رسمی دؤولت دیلی اعلان ائدیلیر، یئنی سؤزلر لوغتی خالقا هاوایی پای‌لانیر، درس‌لیکلر بو سؤزلرله یازیلیر، رسمی خبرلر بو سؤزلرله اوخونور، دؤولتین وطنداشلا یازیشمالاری بو سؤزلرله آپاریلیر، عمل ائتمه‌یه‌نلره جزالار نظرده توتولور، ترجومه‌لری بو سؤزلرله ائد‌نلره دؤولت موکافاتلاری وئریلیر و س. حئیران اولدوغونوز تورکییه‌جه بئله یارانمیش‌دیر.
دوغولان یئنی نسیل‌لرین بیر دیلی تورکجه سایماقلارییلا او دیل دؤنوب تورکجه اولماز. هر بیر دیلین کونوئنسیونال-تئکنیکی یول-نقلیات نیشانلاری کیمی ایشاره‌لر توپلوسوندان پرینسیپیال فرقی واردیر. آیری-آیری نسنه‌لرین آدینی اؤز ایتینه ایختیاری آد سئچرجه‌سینه تصادفی قوراشدیرماق، سونرا دا خالقی بو قوراما دیلده دانیشدیرماق اولار؛ او دیل آسان و راحت اولا بیلر، آنجاق هئچ واخت دوغروچو معنادا دیل اولا بیلمز.
تورکییه‌لی‌لر بیزیمله عینی سویدان اولا، آذربایجان دؤولتینین سیاسی مؤوقئیینی اوردا-بوردا سسلندیره بیلرلر، آز-چوخ سیاسی-حربی موتتفیق‌لیک ده ائده بیلریک، تورکییه‌ده منیم کیمی ایللرله تحصیل آلمیش، دیسسئرتاسییا یازمیش، بو دیلی حتی تئرمینولوژی سوییه‌ده اؤیرنمیش ده اولا بیلریک، تورکییه‌لی چوخلو دوستلاریمیز، اورتاقلاریمیز دا اولا بیلر، بیلدییمیز یئگانه خاریجی دیل تورکییه‌جه اولا بیلر، حتی تورکییه‌جه‌نی چوخ سئوه ده بیلریک و س. آنجاق بوتون بونلار آذربایجان تورکجه‌سینی تورکییه‌جه‌نین آیاقلاری آلتینا آتماق دئمک اولمامالی‌دیر.
۵.
اوخوماغیم اوچون منه کیتاب آدلاری سادالاماغیندان، بیلیک سوییه‌سیندن و یازی سپکی‌سیندن یئنی‌یئتمه یاشلاریندا اولدوغونو دویدوغوم بیر نفر گونئی‌لی دوستوموز منه جاواب وئرمک اوچون بیر مقاله یازمیش‌دیر. گلین، اونون دئدیکلریندن ایندی‌لیک آنجاق بیرینه باخاق:
«دوغا سؤزو هر شئی‌دن اَوَل، تورک دیلی کورومو آدلانان تشکیلاتین اویدوردوغو سؤز دئییل» دئییر. بو جمله‌دن سونرا مؤلف‌دن گؤزله‌نیلن «دوغا» سؤزونون ایشلنیلدیی همین اَسکی قایناق(لار)این آدینی چکمه‌سی ایدی. آنجاق او، بو سؤزو هانسی اَسکی تورک دیللی قایناقدا گؤردویونو یازمیر، یازا دا بیلمز، چونکی «دوغا» سؤزو اَسکی تورک دیلینین هئچ بیر یازی‌لی قایناغیندا یوخ‌دور! ساده‌جه اولاراق، او، معلومات‌سیز اوخوجونو سؤز دومانی یاراتماق تاکتیکاسی ایله آلداتماغا چالیشیر. تورکییه‌جه‌نین آپولوگئتلریندن دیل‌چی پروفئسسور ت.گولئنسوی یازیب: «دوغا» سؤزو تورکییه دیل ایداره‌سی طرفیندن ۱۹۳۵-جی ایلده «مزاج» (کاراکتئر) معناسیندا، ۱۹۴۲-جی ایلده ده «طبیعت» معناسیندا تکلیف ائدیلمیش‌دیر (Bax.: Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi, səh. 292. Ankara, 2007).
دوغ- (اَسکی قایناقلاردا توغ-، توغ- کیمی فورمالاردا) فعل کؤکو دیلیمیزده البته واردیر؛ فعل کؤکوندن آدلار دوزلدن -آ، -ا سونلوقلاری دیلیمیزده البته واردیر، یارا، اؤته کیمی سؤزلر بو سونلوقلارلا یارانیبلار. من بونلاری بیلمیرم‌می؟!
من دوغا سؤزونون سئمانتیک باخیمدان یانلیشلیغینی ادعا ائتمیشه‌م؛ دوغا سؤزو نسنه‌سینه (طبیعته) آدئکوات دئییل‌دیر، طبیعت‌ده هر شئی دوغماز دئمیشه‌م؛ اوسته‌لیک، دوغا سؤزونو یارادانلار طبیعت سؤزو قارشیلیغیندا اَسکی تورک دیللی قایناقلاردا تئز-تئز قارشیمیزا چیخان سؤزه بامباشقا معنا وئرمکله اورتالیغا باتیریبلار، دئمیشه‌م. عمومیتله، «طبیعت» قارشیلیغیندا یئنی بیر سؤزون یارادیلماسی یانلیش اولموش‌دور، دئمیشه‌م. چونکی نئجه اولا بیلردی کی، آز قالا بوتونلوکله «طبیعت‌سیز» شرایط‌ده یاشایان عرب خالقی طبیعت سؤزونو یارادا بیلدی، آنجاق یوز ایللرله آوراسییانین اَن دولغون طبیعتینده یاشامیش اَسکی تورکلر طبیعته آد قویا بیلمه‌دیلر؟!
یئری گلمیشکه‌ن، دوغا سؤزو یانلیش اولدوغو اوچون، دوغال سؤزو ده یانلیش‌دیر.
(آردی اولاجاق)
یازی‌داکی فیکیرلر مؤلفه مخصوص‌دور.
کؤچورن: وحید نریمان
https://www.meydan.tv/az/site/authors/6016/Az%C9%99rbaycanda-k%C3%BCtl%C9%99vi-islam%C3%A7%C4%B1la%C5%9Fmadan-sonra-ikinci-sosial-d%C9%99b.htm
