تورکییه‌جه‌نی قولپلامیرام (دستکله‌میرم) - یازار: آغالار قوت- کؤچورن: وحید نریمان
- توضیحات
- منتشر شده در یکشنبه, 31 خرداد 1394 20:13
دستک فارسجا قولپ، دستکله‌مک قولپلاماق دئمک‌دیر.
مقاله‌لریمه قارشی چیخماق اوچون اونلاری آز قالا لوپا ایله اوخویانلار، ندنسه یئنی بؤیوک قارداشین دیلینه–تورکییه‌جه‌نین بوتون یانلیشلارینا «دیلده بئله حاللار اولا بیلر» دئییبَن، یامان تولئرانت یاناشیرلار. تاریخن بو، همیشه بئله اولموشدور: قول اؤز آغاسینا یوخ، بو آغایا عصیان بایراغی قالدیرانا نیفرت ائتمیش‌دیر.
مقاله‌سینین آدینی دوزگون یازا بیلمین، آنجاق بونا باخمایاراق دیلچی‌لیک مسئله‌لرینه گیریشیب، اؤزلویونده منه اعتراض ائتمک ایستیرک، تورکییه‌جه‌یه به-به دئیَن رامازان سیراج اوغلو آدلی بئله مؤلفلردن بیرینه ایلک سؤزوم بودور کی، مقاله‌سینین آدیندا «گئرچک» کیمی یازدیغی سؤزون کؤکو «گئر-» دئییل‌دیر، گرمک فعلینین ده کؤکو اولان «گر-»دیر؛ بونا گؤره ده بو سؤزون «گئرچک» کیمی یازیلیشی یانلیشدیر، «گرچک» یازمالی ایدی.
دوغا
سن دئمه، بو مؤلف هانسی‌سا بیر اینتئرنئت سایتیندا گؤروب کی، دوغا سؤزو طبیعت دئمک‌دیر. او، گئج ده اولسا گرک اؤیر‌نسین کی، علمی پولئمیکالاردا بئله فورمادا آنونیم، مؤلف‌سیز، قئیری-علمی کونتئنتلره ایستیناد وئریله بیلمز. علمی‌لیین ایلکین شرطلریندن و کریتئری‌لریندن بیری جدی قایناقلاردان ایستیفاده ائدیلمه‌سی‌دیر. بو بیر.
ایکینجی‌سی، دوغا اویغور دیالئکتینده اخلاق، قایدا، پرینس؛ جیغاتای (اؤزبک) دیالئکتینده قانون، گؤزت‌چی، صدر دئمک‌دیر. قایناق بئله اولور، آچین، باخین: پروفئسسور ه.وامبئری: « Etymologisches Wörterbuch der Turko-Tatarischen Sprachen» لئیپزیگ، ۱۸۷۸. ص. ۱۸۲. سؤز وارسا، دئمه‌لی، اونا توپونیملرده ده، شخص آدلاریندا دا توش گلمک اولار. آنجاق دوغا سؤزونه تورکییه‌جه‌ده سونرادان وئریلمیش معنالاری «تورکییه تورکجه‌سینده دوغا سؤزونون معنالاری» دئیه سیریماغا چالیشماق بازاردا اؤز آلیجیلارینی آلدادانلاری خاطیرلاد‌دی منه.
اینسانین آنادان گلمه، یعنی دوغولوشویلا بیرلیکده گتیردیی گئنئتیک خصوصیتلرینه (کاراکتئرینه، فطرتینه، خیلقتینه، مزاجینا و س.) دوغ- کؤکوندن دوزه‌لن «دوغا» آدی قویماق اولار پرینسیپجه. آنجاق بیز اینسانین کاراکتئرینه قیلیق و خوی دئمیشیک، دوغا یوخ. یئنی، اوچونجو بیر سؤزه احتیاج یوخدور. بو بیر. ایکینجی‌سی، اینسانین طبیعته، طبیعی مکانیزمه بنزدیلمه‌سی XVII-جی یوز ایللیک‌دن باش‌لانیر، کونکرئت دئسک، R.Descartes-دان (ماشین اینسان تئورییاسی). یعنی قدیمده اینسان ماهیتینه طبیعت کیمی باخیلمامیش‌دیر. «اینسان طبیعتی» معاریف‌چی فلسفه‌نین آنلاییشی‌دیر. اَسکی یونانجا طبیعت آنلاییشینی بیلدیر‌ن، فوومای فعلیندن یارانمیش فوسیس سؤزونده ده اینسانین دوغولوشویلا بیرلیکده گتیردیی کاراکتئرینه عایید هانسی‌سا معنا یوخدور (باخ.: Hjalmar Frisk. Griechisches Wörterbuch. In 3 Baenden. Heidelberg، ۱۹۵۴-۱۹۷۲.، ص. ۱۰۵۲). لاتین دیلینده «ناتور»آ گلدیکده ایسه، او، فوسیسین یانلیش ترجومه‌سی‌دیر (M.Heidegger).
بونا گؤره ده، اینسانین آنادان گلمه کاراکتئرینی طبیعته بنزدیب اونا، «دوغا» سؤزونون اویغور و اؤزبکجه‌ده‌کی معنالارینی نظره آلمادان بو آدی یاپیشدیرماق، قیساجا، اینسانداکی طبیعته دوغا آدی وئرمک پرینسیپجه مومکون اولسا دا، آنجاق بورادان گئرییه هوپپانیب، بو دفعه اصل طبیعته (حیوانلار، میکرو اورقانیزمالار، بیتکیلر و س.) دوغا آدی قویماق فلسفی یانلیشلیقدیر. اؤزو ده «طبیعت» سؤزونون دیلیمیزین تاریخینده اولدوقجا دقیق بیر قارشیلیغی اولا-اولا.
من تکجه ائله بو دوغ- فعل کؤکوندن دیلیمیزده اولمایان بیر ییغین سؤز دوزلده بیلر‌م سیزین اوچون: دوغونج، دوغونتو، دوغوجو، دوغقو، دوغقون، دوغماز («قانماز» کیمی بیر صیفت)، دوغون («ساغین» کیمی بیر ایسیم)، دوغاغان («چالاغان» کیمی بیر ایسیم)، دوغورقا («قووورغا» کیمی بیر ایسیم)، دوغمالی («یئمه‌لی» کیمی بیر صیفت)، دوغالاق («یاتالاق» کیمی بیر ایسیم)، دوغقاج («سوزگج» کیمی بیر ایسیم)، دوغقوج («دالغیج» کیمی بیر ایسیم)، دوغاق («یاتاق» کیمی بیر ایسیم)، دوغوق («دونوق» کیمی بیر صیفت، «قاتیق» کیمی بیر ایسیم)، دوغقا (دؤنگه کیمی بیر ایسیم)، دوغولقان («چکینگن» کیمی بیر صیفت)، دوغود («اومود» کیمی بیر ایسیم)، دوغونجا («دوشونجه» کیمی بیر ایسیم)، دوغموش («کئچمیش» کیمی بیر ایسیم)... گؤرورسونوزمو، بیرنفَسه بیر فعل کؤکوندن ۲۰سؤز یاراتدیم.
معنالارینی دا اوریینیز نه ایستییر وئرک (سیفاریش قبول ائدیلیر). مثلاً، «توللود»ا دئیک دوغون؛ «مؤولود»آ دئیک دوغورقا؛ «والیده»یه دئیک دوغوق؛ «آبورت»آ دئیک دوغونتو، «حامیله»یه دئیک دوغالاق، «زاهی»یا دئیک دوغقون... بئله یوللا من بیر گئجه‌یه ایکی خالقین دیلینی دوزلدر‌م. یاریمجا گونه ایسه دیلیمیزی آری-دورو حالا گتیرر‌م. بو، دیلیمیزین گوجوندن‌دیر. اما دیلی آریندیرما (پوریزم) بودورمو؟! قانینیزی لاپ دا قارالداجاق بیر سوال دا: سیزین دیل تصووورونوز بودورمو؟!
سؤزکؤکلرینی و سونلوقلاری زَر آتما مئتودویلا بیر-بیرینه یاپیشدیریب، سونرا کئفین ایستین معنالاری اونلارا بیر-بیر توتوزدورورسان، اولور تورکییه‌جه! بودور سیزین اینکیشاف ائتمیش سایدیغینیز و آذربایجان دیلی اوزرینه کؤچورمک ایستدیینیز دیل؟!
«دوروم»
من دیلیمیزده دور- فعل کؤکونون و -اوم سونلوغونون وارلیغینی بیلمیرم می؟! «دوروم» سؤزونون دونیانین آز قالا بوتون دیللرینده ترجومه‌لرینی سادالاماق منه اعتراض ائتمک‌دیر می؟ («آغالارین یئرله-یئک‌سان ائدیلمه‌سی» آدی وئرجیینیز یئنی مقاله‌نیزده دوروم سؤزونون یوروبا، تئلوقا، زولو دیللرینده ده ترجومه‌لرینی google-دن تاپیب یازماغی اونوتمایین). اینجیمیین، سیز علمی موباحیثه آپارا بیلمیرسینیز.
دئمیشم، یئنه ده تکرار ائدیر‌م: ۱۱-جی عصرده یازیلمیش، تورک دیلینین اَن اَسکی سؤزلویونده «دوروم» سؤزونون معناسی بویون هوندورلویو، اوزونلوغو کیمی گؤستریلمیش دیر (باخ: دیوانی لوغاتی-ت-تورک، ۱-جی جیلد، ص. ۳۹۶). آذربایجان دیلینده ایندی ده دورماق دئدیکده بیرینجی باشا دوشولن معنا – آیاغا دورماق، آیاق اوسته دورماق دیر. دوروم سؤزو بیزیم توتوم، اوتوروم، آتیم(لیق)، یئییم(لیک)، بوروم و س. سؤزلریمیز کیمی، اؤلچو، میقدار، سای بیلدیر‌ن سؤزلریمیزین قورولوشوندادیر. بیزیم بوگونکو دیلیمیزده ایسه، ائله‌جه ده تورکمن‌لرده «دوروم» – قوت، تاب، ثبات، یعنی آیاق اوسته دورماق گوجو، آیاق اوسته دایانماق گوجو دئمک‌دیر. گؤرون، بو سؤز نئجه زورلانمالی دیر کی، او حال، وضعیت معناسینی بیلدیرسین. دئمه‌لی، تورکییه‌لیلر بیر سؤزون نه کئچمیشده‌کی معناسینی، نه ده تورک دیلینین آذربایجانجا، تورکمه‌نجه کیمی دیالئکتیال قوللاریندا یاشایان معاصر معنالارینی وئجلرینه ده آلمادان اونا تصادفی، ایختیاری، کئفلری ایستین معنالاری (حال، وضعیت معنالارینی) یاپیشدیریبلار. ایندی سیز بونو هانسی اوزله مدافعه ائدیرسینیز؟!
دیلده ایندی ایشلنیلمین یوزلرله آرخاایزملری اونلارا بامباشقا معنالار وئر‌رک دیریلتمیین هانسی حاقلی‌لیغی اولا بیلر؟ توتاق، نسیمی-نین دیلینده «شئی» معناسینی بیلدیر‌ن «نسنه» سؤزونو بیز ایندی «موتوسیکلئت» معناسیندا دیریلتسک؛ «خسته» معناسینی بیلدیر‌ن «سایرو» (سایری) سؤزونو «مئترو» معناسیندا دیلیمیزه قایتارساق؛ اَسکی آذربایجان دیللی داستانلاریمیزدا «خئیلی» معناسینی بیلدیر‌ن «دَلیم» سؤزونو «رابطه» معناسیندا ایشلتمیه قرار وئرسک، بونا نه آد وئرردینیز؟! ائله ایسه دده قورقوت-اون دیلینده بیر نسنه‌نین آخیری، یئکونو، قوتاراجاغی معناسیندا ایشلنیلمیش «سونوج» سؤزونه ده نتیجه معناسی وئریله بیلمزدی، «دارتیشماق» سؤزونه ده موباحیثه ائتمک معناسی وئریلمملیدی و س.
آنجاق تورکییه‌لیلر بوردا منه بئله دئیه بیلرلر: «بو، بیزیم دیلیمیزدیر، اؤزوموز بیلریک! بیز صونعی دیل یاراتمیشیق، بونو ائدرکن ده نه کئچمیشی، نه سیزین سؤزلرینیزی، نه ده اونلارین معنالارینی نظره آلمیشیق، عجب ائلمیشیک! بس، سیز – قوزئی‌لی-گونئی‌لی آذربایجان‌لیلار، دیلینیزده مثلاً، دوروم سؤزونون داشیدیغی مین ایللیک معنالاری (قوت، تاب، ثبات) نیه آتیب، بیزیم بو سؤزه وئردییمیز صونعی و تصادفی معنالاری گؤتورورسونوز؟!» نه جاواب وئرریک اونلارا؟
یئری گلمیشکن، «موباحیثه» سؤزونون قارشیلیغی اولا بیله‌جک سؤزلر دیلیمیزده چوخدور: دیللشمک، دئییشمک، سؤزلشمک، آغیزلاشماق، اؤجشمک و س. بونلاردان اَن اویغون اولانینی سئچیب، اونا تئرمینولوژی ایستاتوس وئریله بیلر. بیر-بیرینی دارتیشدیرماغین موباحیثه ائتمیه نه باغلی‌لیغی وار؟!
اویقار
اویقار سؤزونده اوی- کؤکونون معناسینی، یثریب شهرینه پیغمبرینیز محمدین مدینه آدینی وئرمه‌سینین و س. منیم قالدیردیغیم پروبلئمه نه ایستی-سویوغو وار؟
سیزین «کولتور» (کولتورا) تئرمینی ایله «سیویلیزاسییا» تئرمینینی سینونیم کیمی یاناشی یازماغینیزدان دا کولتورولوگییانی هانسی سوییه‌ده بیلمیینیز منه آیدین اولدو...
مد‌نی معناسیندا اویقار سؤزو اویغور سؤزونه صرف بنزتمه یولویلا یارادیلمیش‌دیر. هئچ بیر کؤکو، هئچ بیر معناسی، هئچ بیر خاطره‌سی یوخدور. «اویغور» سؤزونو بیر آز دییشدیریب «مد‌نی» معناسیندا «اویقار» سؤزونو یاراتماق اونا بنزییر کی، عینی منطیق‌له، مثلاً، اورتا عصرلرده «قافقازین آناسی» کیمی آد چیخارمیش برده شهرینین آدینی بیر آز دییشدیریب، ائلییرسن «بوردور» و بو «بوردور» سؤزویله فارسجانین «شهر» سؤزونو عوضلییرسن؛ اعتراض ائد‌ن اولان دا دئییرسن کی، دیلیمیزده بور- کؤکو ده وار، -دور سونلوغو دا.
بیر دیلین تاریخی بویونجا آیری-آیری سؤزلرین معناسی، طبیعی یوللا البته، دارالا، سوروشه، گئنیشلنه بیلر، مثلاً، مین ایل بوندان قاباق «جوجوق» دونوز بالاسی دئمک ایدی؛ «ایشیق» ایستی دئمک ایدی؛ اوتورماق (اولتورماق) هم ده ایقامت ائتمک دئمک ایدی و س. دیلده باش وئر‌ن بئله طبیعی حادثه‌لری اینکار ائتمک مومکون‌دور مو؟ من ایسه تورکییه‌ده جاهیل‌لیکله بیرلشن اینضیباطی زوراکیلیغین دیلین باشینا آچدیغی اویوندان و آذربایجانلی‌لارین دا بو اویونا کور کیمی قوشولماقلاریندان دانیشیرام. بو ساعت آذربایجان دیلینده گئدن تورکیه‌جه‌لشمه صیرف دیل داخیلی فاکتورلارین تاثیریله گئدن، طبیعی لینقویستیک پروسئس دئییل‌دیر.
قاتیلماق
دیلیمیزده قوشولماق سؤزو دورا-دورا نیه قاتیلماق دئمیه باشلامیسینیز؟ حالبوکی، قوش- کؤکو دیلیمیزین سومئرجه ایله اورتاق کؤکلریندن بیری‌دیر، آزی ۸مین ایل یاشی وار. تورکییه‌جه‌ده قاتیلماق دئییرلر دئیه، نه اولدو ایندی قوشولماق سؤزو دَیَردن دوشدو؟! دیلیمیزده قاتیلماق فعلی کوتله‌نین کوتله‌یه، مادده‌نین مادده‌یه، حیوانین حیوانلارا قاریشماسی دئمک‌دیر. آذربایجان تورکجه‌سینین تورکیه‌جه‌لشدیریلمه‌سینی نظرده توتاراق، «بو ایشه هامی‌لیقلا قاتیلمالیییق» یازان آدام‌دان سوروشماق ایستردیم: سن مال‌سان قویونلارا قاتیلیرسان، یا سیرکه‌سن یاغا قاتیلیرسان؟
ایسماریج
۱۹-جو-۲۰-جی یوز ایللیک‌لرده آذربایجانجانی عثمانلیجانین آیاقلاری آلتینا چکن‌لرین، دئیه‌سن، بیرینجی‌سی ا.حسین‌زاده، سونرالار بونو اَن آردیجیل ائد‌ن ایسه ح.جاوید اولدو. جاوید آنا دیلیمیزین «نئجه» سؤزو اوزینه یاریم تورکجه-یاریم عربجه «ناسیل»؛ آنا دیلیمیزین «اود» سؤزو اوزینه عثمانلیجا-فارسجا «آتش»؛ اؤزوموزون «ایل» سؤزوموز اوزینه عثمانلیجا-فارسجا «سنه»؛ «یوخ» سؤزونو «یوق»؛ «ائله»نی «اؤیله» یازماقلا اؤزونون، اَن یومشاق ایفاده‌یله دئسک، قول‌بئچَلیینی و دایازلیغینی ایفشا ائدیردی. واختیندا رئپرئسییا ائدیلمسه‌یدی، دیلیمیزی داها دا زیبیلله‌یه‌جک‌دی.
او، شعیرلرینده «ایسمارلاماق» سؤزونو ایشلتمک‌دن حظ آلیردی. ایسمارلاماق فارسجا سیفاریش سؤزونون دیلیمیزده پوزولموش تلفوظودور. ائله ایندی ده آذربایجان‌دا بیر چوخلاری «مئساژ» سؤزونون اوزینده «ایسماریج» (ایسماریش) سؤزونو ایشلدیرلر، بو سؤزون فارسجا «سیفاریش» سؤزو اولدوغونو بیلمیرلر. باشبوروت (پاسپورت)، اونبارماق (اونیوئرماق) سؤزلری نه قدر اصل تورکجه‌دیرسه، ایسمارلاماق، ایسماریج، ایسماریش سؤزلری ده بیر او قدر تورکجه‌دیر. بئله حاللار جاویدکیمی‌لردن تؤکولن زیبیللردیر، ایندی «گؤیریرلر». جاویدین عثمانلیجا دانیشیغینین آذربایجان دیلی اوزرینده تأثیرینی آزالدان فاکتورلاردان باشلیجاسی سووئت ایدئولوگییاسینین پانتورکیزمه دوشمن‌جه‌سینه یاناشماسی اولدو، عکس حالدا، ایندییه آذربایجان تورکجه‌سی عثمانلیجانین گونونه دوشموشدو.
«ایلگینج»
بوندان قاباقکی مقاله‌لریمین بیرینده «ایلگینج» سؤزونون یانلیش قورولدوغونو و نه اوچون یانلیش قورولدوغونو گئنیش آنلاتمیشدیم. بو آدام منه جاواب یازیب کی، یوخ، دوز سؤزدور بو. تورکییه‌جه‌نی داییم مدافعه ائتمه‌یه چالیشان تورکییه‌لی دیل‌چی، پروفئسسور ت.گولئنسوی ایسه یازیب: «ایلگینج فورمالی بیر سؤز یانلیشدیر!» (باخ.: Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü»، ص. ۴۳۱). سؤز ییه‌سی دئییر سؤزوم یانلیشدیر. بونا دا اعتراضینیز وارمی، پاپادان چوخ خریستیان اولماق ایستین(لر)؟
گولونج اولان– کوچه‌ده بیر قیزین «ساپاچکی»، «ماروجنو» و س. دئمه‌سی دئییل‌دیر؛ سون واختلار بوش بئیین یالاقلارین «باخمایاراق» سؤزوموز اوزینه تورکییه‌جه-عربجه «رغمن»؛ «اونسوز دا» («بونسوز دا») سؤزوموز اوزینه تورکییه‌جه-عربجه «ذاتاً»؛ «دایاق دورماق (وئرمک)» سؤزوموز اوزینه تورکییه‌جه-فارسجا «دستکله‌مک» و س. یازماقلاری دیر.
گئدین، اؤز چوروک ایدئولوگییانیزا، یئنی سیاسی عشق بازلیغینیزا شخصی نیینیز وارسا، اونو قوربان ائدین. دیل هئچ کیمین تؤوله‌سینده‌کی شخصی اینه‌یی دئییل.
ایندی ندن ایکراه ائتدییمی، کیملره، نه اوچون آجیق‌لی اولدوغومو بیر آز باشا دوشه بیلدینیزمی؟
یازی‌داکی فیکیرلر مؤلفه مخصوص‌دور.
کؤچورن: وحید نریمان
