'بیش‌نینیو' با ما چه خواهد کرد؟
- توضیحات
- منتشر شده در سه شنبه, 07 مهر 1394 01:45
آذوح: ناصر کرمی استاد دانشگاه برگن نروژ
گزارش‌ها می‌گویند که یکی از شدیدترین ال‌نینیوهای تاریخ آغاز شده و بیشتر مناطق جهان در چند ماه آینده به شدت تحت تاثیر این پدیده اقلیمی قرار خواهد گرفت.
پیش بینی شده این ال‌نینیو بسیاری از بلایای جوی (Climate Extremes) همچون سیل، توفان‌های حاره‌ای، گرمای شدید و خشکسالی را شدت خواهد بخشید و دامن ایران را هم خواهد گرفت.
واقعیت ال‌نینیو
ال‌نینیو یکی از پیچیده‌ترین و رازآمیزترین پدیده‌های جهان است. تشدید آن هر بار میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان بی‌خانمان یا بی‌معیشت می‌کند با این وجود هنوز حتی پیش‌بینی رفتار شش ماه آینده آن هم دشوار است.
نشانه‌ای از وقوع این پدیده در پنج هزار سال پیش وجود ندارد. این پدیده به تدریج از پنج هزار تا چهار هزار سال پیش آغاز شده و تا چهل سال پیش، یعنی قبل از دهه هفتاد میلادی بسامد وقوع آن تقریبا هر یازده سال یک بار بود.
از آن زمان به بعد ال‌نینیو سال به سال خودش را بیشتر به اقلیم جهان تحمیل کرده و بسامد آن از هر یازده سال به هر هفت سال و بعد به هر چهار سال و تقریبا حالا به هر دو سال یک بار رسیده است.
به همین خاطر است که کیم استنلی رابینسون نویسنده اقلیم‌شناس پیشنهاد کرده که به جای ال‌نینیو عبارت "بیش‌نینیو" (Hyper-Niño) به کار گرفته شود که معادل دقیقتری برای بیش فعالی ال‌نینیو در چهار دهه اخیر است.
به صورت پراکنده برخی دانشمندان تشدید ال‌نینیو را یکی از پیامدهای گرمایش جهانی دانسته‌اند، بیشتر به این خاطر که تشدید گرمایش جهانی نیز هم زمان از آغاز دهه هفتاد میلادی رخ داده است.
Image copyright Thinkstock
Image caption سال عادی (بالا) و سال ال‌نینیو (پایین)
با این وجود هیچ نشانه معتبر و مستندی از ارتباط مستقیم ال‌نینیو و گرمایش جهانی وجود ندارد. پنج هزار سال پیش که نخستین ال‌نینیوها آغاز شدند اساسا انسان در زمین بسیار کم شمارتر و کم اثرتر از آن بود که بتواند چنین پدیده‌ای را ایجاد کند.
هم اکنون نیز انرژی لازم برای ایجاد ال‌نینیو بسیار افزونتر از میزان انرژی مورد استفاده انسان است. از آنجا که به طور متوسط با وقوع هر ال‌نینیو دمای جهان یک درجه افزایش می‌یابد برخی اقلیم شناسان اعتقاد دارند که شاید ال‌نینیو نه نتیجه تشدید گرمایش جهانی بلکه عامل ایجاد آن باشد.
ال‌نینیو به طور ساده عبارت است از یک رخداد اقلیمی کلان که در اثر رها شدن انرژی انباشته در بزرگترین حوزه اقیانوسی جهان یعنی جنوب اقیانوس آرام رخ می‌دهد.
نشانگان اولیه آن هم تغییر جهت جریان آب‌های سرد و گرم و همچنین بادهای این منطقه است. اگر عامل انباشت این انرژی عوامل طبیعی یعنی خورشید است، چرا تا پنج هزار سال پیش چنین انباشتی وجود نداشته؟
چرا از دهه هفتاد میلادی ال‌نینیو بیش فعال شده؟ و آیا ممکن است که ال‌نینیو از این هم شدیدتر شود؟ در آن صورت سرنوشت بشر چه خواهد شد؟ این پرسش‌های دشوار و البته بسیار مهم و حیاتی در حال حاضر پاسخی ندارند.
اقلیم‌شناسی به نام بیورن لومبورگ معتقد است از آنجا که دو تا سه درجه افزایش متوسط دمای جهان ممکن است باعث قطع ال‌نینیو شود، بهتر است بشر به جای کنترل گرمایش جهانی به دنبال افزایش دمای زمین از طربق روش‌هایی همچون استفاده بیشتر از سوخت های فسیلی باشد!
Image copyright Thinkstock
به هر حال ال‌نینیو هم اکنون در اقلیم جهان همان نقشی را دارد که لیونل مسی و رونالدو در فوتبال. با مسی و رونالدو مرتب رکوردهای تاریخ فوتبال تغییر می‌کند و با ال‌نینیو هم همه رکوردهای اقلیمی جهان در حال تغییر هستند و هر روز می‌شنویم آنچه که رخ داد یا به زودی رخ می‌دهد، اعم از هر باد و بارانی در هر جای جهان، در یک صد سال گذشته بی‌سابقه بوده است.
ال‌نینیو و خاورمیانه
دست کم در عرض‌های پایین جغرافیایی عمده آنچه که تغییر اقلیم انگاشته می‌شود به واقع همان تاثیر پدیده ال‌نینیو است. مستندات نشان می‌دهند که در پنجاه سال گذشته بسامد وقوع خشکسالی در جهان کاملا با وقوع ال‌نینیو منطبق است.
شاید حتی بتوان بخش قابل توجهی از خشکی سالیان اخیر خاورمیانه را به ال‌نینیو نسبت داد. نشانه‌های آشکاری می‌گویند که افزایش ۲۲ درصدی مناطق فوق خشک جهان (بر اساس شاخص پالمر) که در قرن بیستم رخ داده، عمدتا تحت تاثیر فعالیت ال نینیو در دهه هشتاد بوده است.
تحقیق دیگری می‌گوید که دو منشاء عمده بارندگی در خاورمیانه، غرب اقیانوس هند و شرق دریای سرخ است و این دو منبع مهم به شدت تحت تاثیر ال‌نینیو قرار دارند.
در کشور ایران که محدوده وسیعی از بخش شرقی خاورمیانه را در بر می‌گیرد رطوبت زمانی بیشینه است که رطوبت این دو منبع بیشینه باشند و مانسون تابستانی شدید هند رخ دهد.
تحقیق دیگری می‌گوید که سیل‌های بزرگ ۹۸-۱۹۹۷ جیبوتی و سومالی که منشاء اپیدمی‌های گسترده در این منطقه شد ناشی از وقوع ال‌نینیوی شدید در آن زمان بوده است.
با توجه به اهمیت موضوع، بانک جهانی و اتحادیه عرب حامی تحقیقات علمی گسترده‌ای در باره تاثیر ال‌نینیو بر اقتصاد و معیشت خاورمیانه و شمال آفریقا شده‌اند.
ال‌نینیو و ایران
متاسفانه در باره تاثیر پدیده ال‌نینیو بر تحولات اقلیمی دهه اخیر ایران تاکنون تحقیق متمرکز و معتبری انجام نشده است. به همین خاطر در حال حاضر هر تحلیلی در این باره عمدتا می‌تواند ناظر بر تاثیر کلی ال‌نینیو بر منطقه عمومی خاورمیانه، به ویژه بخش شرقی آن باشد. فرض‌های قطعی‌تر را می‌توان اینگونه برشمرد:
- مهمترین تاثیر ال‌نینیو ناهنجاری (آنومالی) اقلیمی است. در سال‌های ال‌نینیو، متوسط‌های معمول تغییر کرده و برعکس بیشینه‌ها و کمینه‌ها رخ می‌دهند.
Image copyright Getty Images
فرض کنید که گفته می‌شود متوسط دمای تهران در دی ماه پنج درجه و بیشینه آن پانزده و کمینه آن منفی ده درجه سانتی‌گراد است. ال‌نینیو باعث خواهد شد که گرمای غیر معمول پانزده درجه یا یخبندان شدید منفی ده درجه در دی ماه تهران رخ دهد.
- در منطقه خاص ایران نمی‌توان با قاطعیت گفت که وقوع ال‌نینیو باعث کاهش بارندگی خواهد شد، اتفاقا برخی پیش‌بینی‌ها از احتمال افزایش بارش حکایت دارند. اما اگر هم بارندگی بیشتر شود، تردیدی نیست که تابع رژیم نرمال نبوده و زمان و شدت مطلوب برای تغذیه آبخوان‌ها را نخواهد داشت. به عبارت دیگر بارندگی یا در ایام گرمتر رخ می‌دهد که شدت تبخیر بالاست و یا سیل‌آسا می‌بارد که کمتر امکان جذب در زمین را داشته و بیشتر همراه با زیان و ویرانی خواهد بود. از این نظر به ویژه لازم است که در زمستان پیش رو تمهیدات مناسب برای مهار سیلاب و کاهش خطرات آن فراهم شود.
- دست‌کم یک درجه افزایش متوسط دما در سال‌های ال‌نینیو کاملا قابل پیش‌بینی است. این مولفه بویژه از نظر افزایش تبخیر در شرایط خشکسالی کنونی بسیار مهم است. یعنی اگرچه ممکن است ال‌نینیو همراه با کاهش بارندگی نباشد، اما از نظر افزایش تبخیر بازهم منابع آب را تهی‌تر و خشک‌تر خواهد کرد. تشدید بحران کم آبی در تابستان بعدی از این جهت قابل پیش‌بینی است.
- ال‌نینیو به طور مستقیم باعث کاهش تولید مواد غذایی بویژه گندم، برنج، گوشت و افزایش قیمت محصولاتی همچون فولاد می‌شود. ایران هم اکنون بیش از نیمی از مواد غذایی مورد نیاز خود را از خارج وارد می‌کند و در شرایط کاهش بهای نفت و کاهش تولید محصولات کشاورزی در ایران به دلیل خشکسالی، این نکته می‌تواند فشار مضاعفی را به اقتصاد نه چندان پر رونق ایران وارد کند. فشاری که عمدتا متوجه طبقات محروم خواهد شد زیرا در وهله اول مواد غذایی اصلی را هدف قرار می‌دهد.
Image copyright Thinkstock
- همچنانکه گفته شد، هواسختی‌ها یا بلایای جوی در ال‌نینیو شدت می‌گیرند. می‌توان انتظار تشدید ریزگرد و توفان گرد و غبار و آتش‌سوزی جنگل‌ها و برخی بلایای طبیعی دیگر را داشت. تحقیقی که در کاستاریکا انجام شده نشان می‌دهد که حتی بین احتمال مارگزیدگی و وقوع ال نینیو رابطه مستقیم وجود دارد، زیرا با یک درجه افزایش دما آمار مارگزیدگی‌ها ۲۵ درصد افزایش می‌یابد که این نکته بیانگر امکان بروز بسیاری بازخوردهای فزاینده در پی وقوع چنین پدیده اقلیمی گرانباری است.
در نهایت اینکه، ال‌نینیو یک پدیده طبیعی است، اما شرایط مدیریت محیطی می‌تواند نقش قابل توجهی در تشدید یا کاهش اثرات آن داشته باشد.
اثرات مخرب ال‌نینیو در سرزمینی که مولفه‌های تعدیل کننده اقلیمی و از همه مهمتر پوشش گیاهی و رطوبت خاک را از دست داده، شدیدتر خواهد بود. ایران، کشوری که دوسوم پوشش گیاهی خود را در دهه‌های اخیر از دست داده و در فرسایش خاک و بیابان‌زایی در رتبه‌های اول جهان قرار دارد، در برابر ال نینیو آسیب پذیر است.
پسرک طلایی (معنای ال‌نینیو در یکی از لهجه‌های اسپانیایی، که لقب حضرت مسیح است چون این پدیده عمدتا در ژانویه و هم زمان با میلاد مسیح آغاز می‌شود) برای ایران چندان پیام‌آور خبرهای خوش نیست.
علاوه بر این در ایران نشانه‌ای از واکنش مشهود نهادهای مسئول برای مهار اثرات ال‌نینیو دیده نمی‌شود در حالی که بویژه بسیاری کشورهای آسیایی در این باره دست به اقدامات اضطراری زده اند.
از ال‌نینیو در ماه‌های آتی بیشتر خواهیم شنید.
